Эукариот клеткалары туралы реферат қазақша
Эукариоттарға көпклеткалы өсімдіктер мен жануарлар, протисттер мен саңырауқұлақтар жатады. Бірақ олардың арасында белгілі бір айырмашылықтар бар. Ол айырмашылықтар клеткалық деңгейде көрінеді. Субклеткалық органеллалардың болуы эукариоттардың прокариоттардан негізгі ерекшелігі болып табылады. Эукариот клеткаларында аса маңызды үш органелла бар: митохондрия, ядро және хлоропласт. Олардың әркайсысы клетканың қалған бөліктерінен қос мембрана арқылы бөлініп жатады. Ядрода клеткадағы ДНҚ-ның ең көп мөлшері болады және онда РНҚ синтезделеді. Митохондрия энергия бөле жүретін маңызды реакңияларды катализдейтін ферменттерден тұрады. Жасыл балдырлар мен жасыл өсімдіктерде ғана кездесетін хлоропластар фо- тосинтез үдерісін жүзеге асырады. Митохондрия мен хлоропластарда ядролық ДНҚ-дан бөлек ДНҚ молекуласы болады. Аталған екі органеллалардағы ақуыз синтезі мен транскрипция үдерістері ядрода жүретін бұл үдерістерден ерекшеленеді. Өсімдік клеткалары бактериялар сияқты клетка қабықшасынан тұрады. Өсімдіктердің клетка қабықшасы полисахаридті целлюлозадан тұрады. Цел- люлоза клеткалардың пішіні мен механикалық төзімділігін қамтамасыз етеді. Хлоройласттар немесе фотосинтездеуші органеллалар балдырлар- да және жасыл өсімдіктерде ғана болады. Жануар клеткаларында клетка қабықшасы және хлоропласттар болмайды, бұл құрылымдар бірқатар про- тистерде де кездеспейді. 1.13-суретте өсімдік, жануар клеткаларының және прокариоттардың арасындағы маңызды айырмашылықтар берілген. Ең маңызды органеллаларға не жатады? Эукариоттық органеллалардың ішінде аса маңызды орын алатын ядро бо- лып табылады. Ядроның бірнеше құрылымдық ерекшеліктері 1.14-суретте көрсетілген. Ядро қос ядролық мембранамен қоршалған (әдетте оны ядролық қабықша деп атайды). РНҚ-ға өте бай келетін ядрошықтың болуы ядроның негізгі ерекшелігінің бірі болып табылады. Клеткадағы РНҚ (митохондрия мен хло- ропласттарда аз мөлшерде түзілетін РНҚ-ын есепке алмағанда) ядрошықта синтезделеді. Ол ДНҚматрицасы негізінде синтезделіп, ядролық мембранадағы қуыстар арқылы цитоплазмаға, сонан соң ақыр аяғында рибосомаларға жеткізіліп отырады. Сонымен қатар, ядродан ДНҚ мен ақуыздардың жиынтығы болып табылатын хроматинді көруге болады, ол көбіне ядролық мембрананың жанында орналасады. Прокариоттардағы секілді эукариоттарда да клетканың бөлінуі алдында негізгі геном (яғни ядролық ДНҚ) екі еселенеді. Эукариоттардың бөлінуі барысында туынды клеткаларға бірдей бөлінетін екі еселенген ДНҚ молекуласының әрқайсысы ақуызбен біріккен түрде болады. Ширатылған хро- матин талшықтары бөлінуге даяр клеткада тығыздалып оралған түрге айналады, сол себепті, бұл кезеңде хромосомаларды микроскоппен көруге болады. Тұқым қуалайтын белгілердің ұрпақтан ұрпаққа берілуіне жауап беретін гендер әрбір хромосомада кездесетін ДНҚ-ның бір бөлігі болып табылады. Эукариоттардағы екінші маңызды органелла — ол митохондрия. Ядро сияқты, оның да қос мембранасы бар (1.15-сурет). Сыртқы мембрана айтарлықтай тегіс келеді, ал ішкі мембранада кристалар деп аталатын көптеген қатпарлар көрінеді. Ішкі мембранамен қоршалып жататын кеңістік матрикс деп аталады. Митохондрияда жүріп отыратын тотығу реакциялары клетканы қуатпен қамтамасыз етіп отырады. Тіршілік үшін маңызды тотығу реакция- ларына жауап беретін ферменттердің көпшілігі митохондрияның ішкі мем- бранасымен байланысты. Аталған реакцияларға қажетті басқа ферменттер, сондай-ақ митохондри- ялық ДНҚ ішкі матриксте болады. Митохондриялар бактерияларда бола- тын рибосомаларға ұқсас рибосомалардан тұрады. Митохондриялар көлемі жағынан көптеген бактериялармен бірдей, диаметрі әдетте Ірм, ал ұзындығы 2—8 рм құрайды. Теориялық болжамға сәйкес, митохондриялар аэробты бактериялардың клеткалармен бірігіп тіршілік етуі нәтижесінде пайда болған. Эндоплазмалық тор (ЭТ) — бір қабатты мембраналық жүйенің бір бөлігі бо- лыптабылады. Мембрананың ұзыннан бүктеліп, қатпарлануынан электронды микросуретте қос мембрана болып көрінеді. Эндоплазмалык тор клеткалық және ядролық мембраналарға келіп бекиді. ЭТ екі түрі болады: тегіс және түйіршікті. Түйіршікті Э Тмембранасына рибосомалар тізбек түрінде түйрелген (1.16-сурет). Рибосомалар цитозольде бос түрінде де кездеседі. Олар барлық тірі орга- низмдерде ақуыз синтездеу қызметін атқарады. Тегіс ЭТ мембранасында ри- босомалар болмайды. 44 1-ТАРАУ Клеткалардың ңұрылымы мен биохимиясы Хлоропласттар жасыл балдырлар мен жасыл өсімдіктерде ғана болатын маңызды органеллалардың бірі. Олар да мембранадан тұрады және олардың көлемі біршама үлкен келеді: диаметрі 2 |ім ал ұзындығы 5—10 цм. Фотосинтез граналар деп аталатын арнайы құрылымдардың ішінде жүреді. Граналар хло- ропласт ішінде бірінің үстіне бірі орналасқан мембраналық денешіктер түрінде жатады. Граналар электронды микроскоп арқылы оңай көрінеді (1.17-сурет). Хлоропласттар, митохондрия секілді, ядродағы ДНҚ-нан ерекшеленетін өз ДНҚ молекуласынан тұрады. Хлоропласт пен митохондриядағы рибосомалар 1 бактерияларда кездесетін рибосомаларға ұқсас. Клетканың басқа да маңызды бвліктері қандай? Мембраналардың толық зерттелмеген бірқатар органеллалар үшін құрылымдық маңызы бар. Мысалы, Гольджи құрылымы мембраналық қапшықтар қатарынан тұрады (1.18-сурет). Ол эндоплазмалық тордан бөлек құрылым болғанымен, көбіне тегіс эндоплазмалық торға өте жақын орналаса- ды. Гольджи құрылымы синтезделген ақуыздарды клетка сыртына шығаруға қатысады, бірақ оның қызметі ақуыз секрециясымен шектелмейді. Атап айтқанда, онда көмірсулар ақуыз сияқты басқа да клеткалық қосылыстармен байланысады. Бұл органелланың толық қызметі әлі зерттелу үстінде. Эукариоттардағы басқа органеллалар Гольджи құрылымы сияқты бір қабатты тегіс мембраналардан тұрады және арнайы қызметтерді атқарады. Мысалы, лизосомалар гидролизге қабілетті ферменттерден тұратын мем- бранамен қоршалған көпіршік. Егер де липидтер, ақуыздар немесе нуклеин қышқылдары оқшауланған түрде болмаса лизосоманың ферменттері клеткаға айтарлықтай қатер төндіруі мүмкін. Лизосомалардың ішіндегі мұндай фер- менттер әдетте сырттан келетін нысаналық молекулаларды ыдыратады. Ең ал- дымен, мұнда клетка тіршілігіне қажет қоректік заттар мономерлерге дейін ыдырайды. Пероксисомалар лизосомаларға ұқсас; олардың негізгі ерекшелігі, ондағы ферменттердің клетка үшін улы болып табылатын сутегінің асқын тотығының (Н20 2) биохимиялық айналымына қатысуы болып табылады. Пероксисомадағы каталаза ферменті келесі реакцияны катализдейді: Н20 2 -* Н20 0 2. Глиоксисомалар тек өсімдік клеткаларында ғана кездеседі. Олар гли- оксилат реакциялық сақинасын катализдейтін ферменттерден тұрады. Глиокси- лат реакциялары кейбір липидтерді көмірсу гидраттарына айналдырады, он- да глиоксилді қышқыл аралық өнім ретінде түзіледі. Цитозоль көп уақыт бойы тек қоймалжың сұйықтық деп саналды. Алай- да электрондық микроскоп көмегімен жүргізілген соңғы зерттеулердің нәтижесінде клетканың бұл бөлігі өзіндік ішкі құрылысқа ие екендігі анықталды. Мұнда органеллалар ұзын талшықтардан тұратын тордың көмегімен өздерінің орналасқан орнынан жылжымай жатады. Торды құрайтын талшықтар негізінен алғанда ақуыздардан тұрады. Бұл клетка қаңқасы немесе микротрабекулалық тор барлық органеллалармен тығыз байланысты (1.19-су- рет). Оның жалпы клетка құрылысындағы толыққанды қызметі бойынша шешілмеген сұрақтар көп, дегенмен клетканың инфрақұрылысын ұстап тұруда оның маңызды рөл атқаратыны күмәнсіз. Эукариоттардың клеткалық мембранасы клетканы сыртқы ортадан бөліп тұрады. Ол қос липидтік қабаттан тұрады. Л ипидтік қабаттардың арасын- да әртүрлі ақуыз молекулалары жатады. Ол ақуыздардың бірқатары арнайы қосылыстарды мембранадан өткізіп тұрады. Мұндай тасымалдау үдерісі екі бағыттажүріп отырады: клеткаға пайдалы қосылыстар клетканың ішіне қарай тасымалданады, одан басқа заттардын барлығы клетка сыртына шығарылады. Ө сім дік клеткалары нда (және балдырларда) плазм алы к мембрананың сыртын қаптап жататын клеткалы қ қабықш а болады. Ал жануар клеткала- рында клетка кабықшасы болмайды. Өсімдіктердің клеткалық қабықшасын құрайтын целлюлоза өсімдік тектес заттардың ең негізгі құрылымдық бөлігі болып табылады; ағаш, мақта-матасы, зығыр және көптеген қағазтүрлері цел- люлозадан тұрады. Өсімдік клеткаларына тән болып келетін тағы бір құрылым — орталы қ вакуольдер. Олар цитоплазма іш інде бір қабатты мембранамен қапталған көпіршіктер түрінде болады. Кей жағдайда, вакуольдер жануар клеткаларын- да да кездесетініне қарамастан, олар өсімдіктерге көбірек тән болып келеді.