Симбиоз эукариоттардың дамуы барысында
Ұрпақтан үрпаққа сақталып отырған симбиоздық қары м -қаты настарда негізгі ие ретіндегі клетка өзінен кіші организмдерден тү р ад ы . О л ар генетикалық түрғыда анықталған. Мысал ретінде, протисттерге ж ататы н Суапорһога рагаіоха эукариоты генетикалық тұрғыдан анықталынған бірқатар циандыбактерияларға (көк жасыл балдырларға) иелік етеді. М үндай қар ы м — қатынас түрі эндосимбиозға мысал бола алады, өйткені ц и ан д ы б актер и я- лар өзіне иелік ететін организмнің ішінде тіршілік етеді. Ц и ан ды б актери я- лар аэробты прокариоттар болып табылады және олар фотосинтезге қабілетті (1.24-сурет). Олардың иесі фотосинтез өнімдерін пайдаланып оты рады ; ө з кезегінде олар, циандыбактерияларды қоршаған ортадан қорғап т ұ р а д ы , сондай-ақ, бактерияларды оттегімен және күн көзімен қамтамасыз етеді. Осы- лайша тіршілік ету жолы бірнеше ұрпақ бойы жалғасқандықтан, циандыбак- териялар, тәуелсіз түрде жеке өмір сүру қабілетін бірте-бірте жоғалтып, клетка ішіндегі органеллалар ретінде қалыптаса бастаған, сондықтан жаңа клетка- лар жиынтығы пайда болған. Тәуелсіз тіршілік етуге қабілеті жоқ хлоропласттардың пайда болуы да осы жолмен байланысты болса керек. Мұндай органеллаларда авто- номды түрдегі ДНҚ молекулаларының және рибосомалық ақуыздарды синтездейтін өз құрылымының болуы, олар ежелгі заманда тәуелсіз тіршілік еткен деп болжауға мүмкіндік береді. Уақыт өте келе эволюция барысын- да бұл құрылымдар жеке өмір сүруді қам там асы з ететін қаси еттер ін ен арылған болса керек. М итохондрияның шығу тегін де осы тұрғыдан жорамалдауға болады. Эволю циялық дамудың бұл жолына сәйкес: көлемі үлкен анаэробты клетка өзінен кішірек аэробты бактериялармен бірігіп, оларға иелік еткен және кіші клет- калар үшін қорғаныстық қызмет атқарып, оларды қоректік заттармен қамтамасыз етіп отырған. Хлоропласттардың пайда болуын түсіндіруде қарастырылған мы- сал секілді, мұнда да кішірек клеткалар, анаэробты клетка үшін зиянды оттегіні өзіне сіңіріп отырған. Үлкен анаэроб- ты клетканың қоректік заттарды оттегі арқылы тотықтырып, қорытуға өзіндік қабілеті болмаған, бірақ олардан анаэроб- ты тотығу нәтижесінде бөлініп отыратын өнімдер, кішірек аэробты клеткалардағы оттегінің қатысуымен, әрі қарай ыдыра- тылып, анағұрлым тиімді аэробты зат ал- масу жүйесі қалыптасқан болса керек. Нәтижеде, көлемі үлкен клетка белгілі бір мөлшердегі қоректік заттарды ыдыра- тудан шығарып алатын қуат көрсеткішін оттектік бактерияның көмегімен бірнеше есе ұлғайта алатын болды. Уақыт өте ке- ле, біріккен екі организмнен митохондри- ясы бар жаңа, аэробты организм пайда болды. Ондағы бастапқы аэробты бакте- рия митохондрияға айналған. Митохон- дрия мен хлоропласттарда өзіне тән ДНҚ молекуласының болуы жоғарыдағы болжамға маңызды биохимиялық дәлел ретінде бола алады. Сондай-ақ, бұл екі органеллалардың өздеріне тән ақуыздар мен РНҚ молекуласын синтездеуші құрылымның болуы қосымша дәйек бола алады. Митохондриядағы генетикалық код ядроның генетикалық кодынан аздап ерекшеленеді, бұл олардың шығу тегі бір-біріне тәуелсіз деген пікірді қолдайды. Сонымен, органеллаларда РНҚ мен ақуыздарды синтездейтін жұйенің қалдық тұрде болуы, өз алдына жеке тіршілік еткен клеткалардан органеллалардың түзілгендігін білдіреді. Көлемі үлкен бір клеткалы организмдер аэробты бакте- риялармен біріккеннен кейін, ол бактериялар уақыт оте митохондрияға айналған, сонан соң ақыр соңы нда жануар клеткасы пайда болған деген салмақты қорытынды жасауға болады. Бір клеткалы организмдердің басқа да түрлері аэ- робты бактериялармен коса циандыбактериялармен бірігіп, екі органелланың: митохондрия және хлоропласттардың дамуына жол салған; уақыт өте келе бұл организмдерден жасыл өсімдіктер пайда болған. Прокариоттар мен эукариоттардың байланысы туралы бұл болжамдар то- лы қ дұрыс деп таны лған жоқ және бірқатар сұрақтар әлі де болса жауапсыз қалып отыр. Дегенмен, олар эволю цияны және клеткаларда ең алғаш пай- да болған реакцияларды түсініп, үйлесімді ой тұжырым жасауға мүмкіндік береді.