Иран Ислам Республикасының ядролық бағдарламасының даму кезеңдері.

Жаппай жою қаруы (ЖЖҚ), ең алдымен ядролық қаруды тарату мәселелері жаппай қауіпсіздіктің негізгі қатерінің бірін құрайды. Егер өткен он жылдықта ядролық салада белсенділікті тек ірі және тұрақты мемлекеттер көрсетсе, бүгін жаппай жою қаруына әлемнің әр түрлі аймақтары көңіл бөліп отыр.

         Көптеген геосаяси және аймақтық қарама-қайшылықтарды жеңумен қатар жүретін Иран Ислам Республикасының ядролық бағдарламасын жетілдіру мен «ядролық мемлекеттер клубына» кіруге талпыну шеңберінде орын алып отырған процестерді зерттеу айтарлықтай ғылыми қызығушылық танытуда.

         Иранның ядролық бағдарламасы халықаралық қауымдастықты әсіресе Израиль мен АҚШ елдерінің алаңдаушылығын туғызып отыр. Иран өкілдері бұл бағдарламаның халықаралық атом агенттігі бақылауында екендігін, тек бейбіт мақсатты көздейтіндігін айтып келеді.

         Осы орайда Иранның ядролық бағдарламасының жетілдіру кезеңдеріне көз жүгіртсек.

         Иранның ядролық бағдарламасын жетілдіру кезеңін, оның сыртқы саясаты секілді екі кезеңге бөлуге болады:  1979 ж. исламдық революциясына дейін және кейін. Бірінші кезеңде ядролық саладағы Иранның негізгі серіктесі болып АҚШ шықты, бұл толықтай елдің сыртқысаяси бағыты мен сол заманның геосаяси іс-жүзінің көрінісі болды.

          Ирандағы атом өнеркәсібі дамуының бірінші кезеңі Мохаммед Рез Пехлеви шахының билік ету кезеңінде 1957-1978 жылдары пайда болды. 1957 жылы батыс мемлекеттерінің ықпалына сеніп, АҚШ-пен атом өнеркәсібі аймағында ынтымақтастық жайындағы келісімге қол қоюдың негізінде  Ислам Республикасы Иранның атом өнеркәсібі дамуының жоспары. 1963 жылы Шах ядролық бағдарламаны жетілдіруге кірісті, бұл бағдарлама елдің жылдамдатылған жаңарту жалпы процесінің, былайша айтқанда «ақ революцияның» (федералдық саптың жойылуы, жер реформасы, жалпы сайлау құқығы мен басқа да өзгертулерді енгізу) құрамдас бір бөлігі болды.

         1958 жылы Иран МАГАТЭ мүшесі болды. АҚШ-пен шарт (6-8 ядролық реакторларды, жабдықтарды жеткізу, бейбітшілік мақсатта  нысандарды бақылау мүмкіндігінің сәйкестігін мамандарды оқытумен алмастыру, бұның бәрі «Атом бейбітшілік үшін» бағдарламасы шеңберінде), 1960 жылдары тұйық ядролы отын циклы мен 23 ядролық реактор құрылысын құру бойынша ұлттық бейбіт ядролық бағдарламаны жетілдіре бастады.

         1967 жылы АҚШ   Иран шахы Мухаммед Рез Пехлевиге қуаттылығы 5 МВт атом реакторын берді. 1968 жылы ел ядролық қаруды таратпау туралы келісіммен  (ЯҚТТК)  қол қойды, ол 1970 жылы ратификацияланды.

         АҚШ пен Иранның қарым-қатынасы соншалықты жақсы болғандықтан, АҚШ президенті Джимми Картер жаңа 1978 жылды Тегеранда қарсы алды. Сонымен қатар Еуропалық мемлекеттер де перспективалық коммерциялық қызығушылыққа ие болды – Пехлеви француз комбинатының «Евродиф» уранын байыту бойынша 10% акциясын сатып алды, бірақ сол кәсіпорыннан отынының бірде бір партиясын Иран алған жоқ. 1974 жылы МАГАТЭ –мен кепілдік жайында келісім. Осы жылдың ортасында шах Мохаммед Рез Пехлевидің «Иран ядролық қарумен кейбіреулер ойлағандай емес, сөзсіз, ертерек қолданады» деген жария мәлімдемесі естілді. Шынында да, осы мәлімдеме Батыс пен Иран арасындағы түсінбеушілік қабырғасына бірінші кірпіш болып қаланды. 1974 ж. Тегеран университетінің ядролық орталығына қарасты Иранның атомдық энергетиксының агенттігі құрылды. Агенттіктің мақсаты Иранның ядролық бағдарламасын біріңғайлау және қадағалау болды.  1975 жылы АҚШ «Ядролық зерттеу саласында АҚШ пен Иранның ынтымақтастығы  жайында» Меморандумға қол қойды, осының негізінде Иранға уранды байытумен қоса плутониді шығару технологиясын – ядролық реакторларда өндірілетін атомдық бомбаға арналған материал алуға да мүмкіндік туды. Шах Пехлевидің саяси-экономикалық реформасының нәтижесінде 1962-1978 жылдар арасында Ирандағы өнеркәсіптік өндірістің өсім қарқыны жылына 8.8% дан 26%-ға дейін өсті. Бірақ демократиялық өзгеріс шахқа көмектеспеді, басқару тым автократиялық бола бастады, 1979 жылы көршілес Ирак аумағынан әрекет ететін діни оппозиция Иранда ислам революциясын жасады. Соның нәтижесінде шах Мохаммед Рез Пехлеви орнынан түсті де аятолла Хомейни басқаруымен өкімет басына шиит үкіметі келді; конституциялық монархия жаңа мемлекет құрып, Иран Исламдық республикасы (ИИР) деп атала бастады. Иран конституциясына өзгерістер енгізіп, елдегі шетел компанияларымен банктарының жұмыс жасауына тыйым салды. АҚШ пен Еуро Одақ елдерімен қарым-қатынасын үзді. 1989 жылы ядролық қару ислам заңына қайшы келеді деп пәтуа берген Иран Исламдық республикасының архитекторы аятолла Хомейни қайтыс болды. Иранның жаңа үкіметіне Али Хаменеи сайланды.  Али Хаменеи Иранның ядролық бағдарламасын жаңа даму кезеңіне аттандырып, атом тек  бейбіт жолда қолданыста болып,  елдің экономикалық-ғылыми өсуіне қажеттеп түсіндірді. Осы кезде Иранның жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) бұрын болмаған 34,5 млрд риалға жетті. Сөйтіп Иранды аймақтың  күшті мемлекетіне айналдыру жайында күш салуын жалғастырды.

         1992 жылы Бежінде Иран мен ҚХР арасында атом энергетикасы аймағында ынтамақтастық жайында хаттамаға қол қойылды, осы шеңбер аясында ҚХР Исфахандағы ядролық орталыққа әртүрлі жабдықтар мен  кешенді ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге арналған қондырғыларды қойды.

         Ядролық зерттеу аймағындағы Иранның басқа серіктесі болып Ресей шықты, Ресеймен осы салада ынтымақтастық жайында бірқатар келісімдерге қол қойылды.  Атап айтқанда, 1992 ж. «Ядролық энергетиканы бейбітшілік мақсатта қолдану жайында» Келісімге қол қойылды. Бұл АЭС құрылысы мен ядролық энергетиканы бейбітшілік мақсатта қолдану саласында ынтымақтастықты қарастырды. Иранға ядролық реакторларын зерттеу, біріккен ғылыми зерттеулерді, медицина мен техникаға арналған изотоптарды өндіру, сонымен қатар Иран жағына мамандарды дайындау мүмкіндіктері ескерілді.

         1990 жылдардың басынан ол ядролық бағдарлама бойынша жұмысты қайта жандандырды, ол қазір кең деңгейде әскери сипат алған, бірақ құрылыстың негізгі нысаны болып сонау 1970 жылдың ортасында салынған Бушердағы АЭС қалып отырды. Бұған қоса, өздерінің ядролық бағдарламаларын аймақтағы көршілер – Пәкістан, Үндістан мен Израиль дамыта бастады. Иран уранды молайту жұмыстарын бастап, бірақ 2003 жылы ол жұмысын тоқтатты – МАГАТЭ Иран 18 жыл өзінің ядролық бағдарламасын жасырды деген айыппен шешім қабылдады.

         2005 жылдың маусым айында Ирандағы президент сайлауында  Махмуд Ахмадинежад жеңіп шықты. Оның келуімен ядролық бағдарлама да, сыртқы саясат та сипатын өзгертті. 2006 жылдың ақпан айында Ахмадинежад 1997 жылғы Иранның МАГАТЭ Қосымша хаттамасын ұстанғанын тоқтатты, сонымен қатар ядролық қаруды таратпау туралы келісімнен  (ЯҚТТК) шығатынын және Иранға қарсы қандайда-бір санкция енгізген жағдайда МАГАТЭ-мен қарым-қатынасын тоқтатуымен қорқытты. Иран Исфахандағы ядролық орталық жұмыстарын қайта бастады, сонымен қатар ЯҚТТК қатысушысы ретінде ядролық технологияларды бейбітшілік деңгейде қолдану құқығы барын, өзінің ядролық бағдарламасын жалғастыратын ойын, сонымен қатар уранды  байытуы жайлы талап етті.

         2006 жылы Иран уранды байытуын жалғастырды, БҰҰ Қауіп Одақ резолюцияны қабылдады. Резолюция БҰҰ Қауіпсіздік Одағымен бір ауыздан қабылданды. Резолюция мәтіні Иранның уранды байытуын тоқтатпауына  жазған жауабына Германиямен бірлесіп Ұлыбритания және Франциямен жасалды. Резолюция Иранға ядролық технологиялар мен материалдарды кіргізуге, сонымен қатар ядролық бағдарламамен байланысты негізгі компаниялар мен адамдардың есеп шоттарын қатыруға  тыйым салады. 2007 жылы Иран өндірістік уранды байытуын бастап ал 2011 жылдан ядролық отын өндірудің толық кезеңін реттеді. 2009 жылдың аяғында Ахмадинежад Иранның атом энергиясы Ұйымына уранды байыту бойынша он жаңа завод үшін алаң табуды тапсырды.

         Иранның ядролық бағдарламасы нысандарының тізімі

• Анарак – Йезден жуық жерде орналасқан, ядролық қалдықтардың көмілу орны.
• Ардакан – ядролық отын өндіретін Йезд түкпіріндегі қала.
• Бушерде Бушер АЭС орналасқан.
• Исфаханда тәжірибелі ядролық реактор мен ядролық отынды өндіруге арналған инфрақұрылым бар.
• Натанз – Иранның негізгі атом объектісі елдің оңтүстік-шығысында Натанз қаласының маңындағы кешенді кәсіпорын болып табылады. Бұл жерде газдиффузиялық центрифугадан шығатын тасқынды желі  жұмыс істейді.
• Екінші дәрежедегі нысандар – Ең ірісі Кередждегі ауыл-шаруашылығы мен медицинаға арналған ядролық зерттеу орталығы болып саналады. Екінші нысан, «Моалем», МАГАТЭ жағынан бақылаусыз мәлімделмеген ядролық әрекетті жүргізуге сезікті, Казвин төңірегінде орналасқан.
• Тегеран – Тегеранның дәл ортасында елдің ең маңызды ядролық нысаны орналасқан – ғалымдар 40 жыл бойы құпия тәжірибелерді жүргізетін күмбезді ғимарат.
• Фарду – бұл қалада жерасты атом өндіру объектісі орналасқан

Иранның әрекеті түсінікті, өйткені Иран халықаралық қысымды айқын сезінуде, және де үлкен деңгейде АҚШ пен Израиль жағынан тек ядролық технологияларға ғана емес, АҚШ пен оның бірқатар жақын  одақтастарын қанағаттандырмайтын қолайсыз саяси тәртіп сипатымен де байланысты.