Тілдік және тілдік емес қарым-қатынас туралы
Түрлі салаларда қолданылатын «коммуникация» деген кірме сөзді (терминді) қазақ тілінде «қарым-қатынас» деген қос сөзбен балама түрінде қолданып жүрміз. Қарым-қатынас (коммуника-ция) термині көпмәнді. Мысалы, ол «бұқаралық қарым-қатынас құралдары» (баспасөз, радио, теледидар мағынасында) деген тірке-сте, сондай-ақ техникада, байланыс салаларында т.б. қолданылады. Ал әлеуметтік лингвистикада қарым-қатынас (коммуникация) – бұл сөйлесу, пікір алысудың синонимі. Ол көбінесе сол сөйлеу, пікір алысудың әр алуан сипатын белгілеуде қолданылады. Мы-салы, қарым-қатынас жағдаяты, қарым-қатынасқа түсушілер, қатысушылар т.б.Қарым-қатынас тілдік және тілдік емес (немесе басқаша айтқанда вербальді және вербальді емес) болуы мүмкін. Айталық, кейбір спорттық ойындарда (баскетбол, футбол, волейбол) адамдар бір-бірімен қатынас жасауда тілді қолданбауы немесе ішінара «Бер!», «Ал!» деген қысқа лепті сөздермен беруі мүмкін. Осыған 32қарағанда көптеген дене қимылындағы жұмыстар тілдік қарым-қатынасты қажет ете бермейді. Мысалы, шуылы көп әрі жоғары бо-латын кейбір зауыт, фабрика цехтарында адамдар қарым-қатынасы сөзсіз, тілсіз (қимыл-қозғалыс (жест) көмегімен) жүріп жатады. Алайда адамдар қарым-қатынасының маңызды бөлігі тіл арқылы жүзеге асатыны (өйткені тілдің басты қасиеті – қарым-қатынас жасау болып табылады) белгілі. Міне, осы мәселелерді алдымен әлеуметтік лингвистика зерттейді.Тілдегі қарым-қатынас жағдаяты процесінде жүзеге асады. Қарым-қатынастық жағдаят өзіндік құрылымдық жүйеге ие. Ол мынадай компоненттерден тұрады: 1) сөйлеуші (адресант); 2) тыңдаушы ( адресат); 3) сөйлеуші мен тыңдаушы қатынасы және сонымен байланы-сты әрекеттер; 4) қатынас түрі (ресми – бейресми – достық); 5) мақсаты;6) қатынас құралы (тіл немесе оның кіші жүйелері – диалек-ті, койне, жаргон, сондай-ақ тілден тыс қатынас құралдары – же-стілер, мимикалар); 7) қатынас тәсілі (жазбаша, ауызша); 8) қатынас орны. Қарым-қатынас жағдаятының бұл компоненттері өзгермелі, құбылмалы. Осылардың әрқайсысының өзгеруі қарым-қатынас жағдаятын өзгертуге алып келеді және қатынасқа түсушілердің қолданатын құралдарының алмасуына, жалпы олардың бүтіндей қарым-қатынастық қабілетін өзгертуге әкеледі.Қарым-қатынас ортасы – салыстырмалы түрде ішкі қарым-қатынастық байланыстары тұрақты әрі жүйелі және белгілі бір аумақтық шектен шықпайтындығымен сипатталатын тарихи қалыптасқан этно-әлеуметтік-тілдік бірлестік. «Қарым-қатынас ортасы» деген таза әлеуметтік лингвистикалық терминнің «әлеуметтік топ» терминінен мағынасы кең. Қарым-қатынас ортасы бірнеше әлеуметтік топтарға бөліне алады. Қарым- 33қатынас ортасының «әлеуметтік топ»,«әлеуметтік ұжым», «әлеуметтік бірлестік» сияқты бірліктерден ерекшелігі ол қоғам шегінде емес, халық шеңберінде қалыптасады. Бұл терминнің мәні сондай-ақ «этникалық бірлестік» ұғымымен де сәкес келмейді: өйткені қарым-қатынас ортасы этникалық ортамен сәйкес келуі міндетті емес