ТІЛ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ

Әлеуметтік лингвистика пәнін белгілі ғалымН.Б.Мечковская«Социальная лингвистика» атты оқу құрылында негізгі үш мағынада түсіндіруге болады деп қарастырыды: Біріншіден,бұл «Тіл және қоғам», яғни тіл мен қоғам арасындағы өзара қатынастың барлық түрлерін (тіл және мәдениет, тіл және тарих, тіл және этнос, тіл және дін, тіл және мекте, тіл және саясат, тіл және бұқаалық қарым-қатынас т.б.) қамтитын тіл білімінің саласы. Екіншіден, әлеуметтік лингвистика пәнін кейде сөйлеушілердің тіл таңдау жағдаятынан көруге болады. Тілдік қатынаста үнемі қандай да бір тілді не оның вариантын таңдау мүмкіндігі тұрады. Айталық, қостілділік жағдайында сөйлеуші белгілі бір тілді таңдайды, оны таңдап алған соң енді сол тілдің әдеби түрінде ме, диалектісінде сөйлеу ме, әлде кітаби, әлде ауызша түрі ме, ресми терминді қолдана ма, не оның қарапайым синонимін пайдалана ма деген таңдаудың алдында тұрады.Үшіншіден, әлеуметтік лингвистиканы кейде сөйлеушілердің түрлі әлеуметтік және жас ерекшелігіне қарай топтарындағы тілдің қолданылу жағдайын зерттейтін пән ретінде түсініледі. Шын мәнінде бұл лингвистикалық социологияның нысаны, яғни мұнда қоғамның әлеуметтік құрылымын бұрыннан белгілі әлеуметтік белгілермен қарастыра отырып (әлеуметтік жағдайы, білімі, кірісі, қызығушылық мінездемесі, саяси ұстанымы т.б.) тілді қолдануы бойынша бөлектеп көрсетеді: орта білімді адамдар көбінесе былай сөйлейді, жоғары білімділер осылай сөйлейді, ал гуманитарлық бағыттағы жоғары оқу орнын бітірмегендер олай сөйлемейді т.б. [19, 207.]. Біздің қарастыруымызда әлеуметтік лингвистика пәні кең мағынада (бірінші көрсетілген мәнде) түсініледі. 3.1 Тілдің өмір сүру формаларыТілдің өмір сүру формалары да, оның қолдану салалары да әлеуметтік лингвистикада өзіндік ұғымдық аппараты мен катего-риялары бар «Тіл және қоғам» атты кешенді проблеманың бір 52бөлігі ретінде қарастырылады. Қазіргі ғылым бұл мәселеде терең зерттеулерге және нақтылы нәтижелерге ие (Жирмунский 1936, Будагов 1967, Виноградов 1967, Тухман 1970, Авророин 1675, Никольский 1976, Степанов 1976, Дешериев 1976, Филин 1981, Швейцер 1983, Домшанов 1983, Алпатов 1985, Тумян 1985, Яку-бинский 1986, Толстой 1988, Едличка 1988, Широкова 1988, Оры-сбаев 1991, Хасанов 1992 т.б.). Бұл теориялық базалар кез келген тілдің өмір сүру формалары мен қолданылу салаларын нақтылы қарым-қатынас тәжірибесінде сипаттауға негіз бола алады.Тілдің өмір сүру формалары – тілдің құрылымдық-жүйелілік жағынан өздігінше ұйымдасқан түрлері. Басқаша айтқанда, тілдің өмір сүру формалары дегеніміз — түрлі иерархиялық топтарға табиғи түрде бірігетін жеке тілдік құрылымдар деген сөз. Тілдің өмір сүру формалары бір этносты бүтіндей қамтуы да немесе оның жекелеген топтары арасындағы қарым-қатынаста ғана қолданылуы мүмкін. Сондықтан олар өзіндік жетілгендік, әмбебаптық деңгейлері тұрғысынан, сондай-ақ қолданылу аясы жағынан өзара ерекшеліктеріге ие болады. Белгілі социолингвист-ғалым В.А.Аврорин тілдің осындай өмір сүру формаларының не-гізгі түрлеріне төмендегілерді жатқызады:1.Әдеби тіл.2.Халықтық ауызекі сөйлеу тілі.3.Диалектілер.4.Диалектіүстілік тіл (Койне).5.Ұлтаралық қатынастағы тіл (Креоль-тіл, Пиджин-тіл, Лингва-франка т.б.).6.Еркектер мен әйелдер тілі.7.Діни-ғұрыптық тіл.8.Ым (костовые) тілі.9.Жаргон мен арго т.б. [11]. Ал А.Едличка «Литературный язык в современной коммуника-циий» атты славян әдеби тілдерінің теориясына арнаған еңбегінде ұлттық тілдердің мынадай өмір сүру формаларын көрсетеді [20,62.]:1.Диалекті. 532.Ауызекі сөйлеу тілі.3.Әдеби-ауызекі сөйлеу тілі.4.Әдеби тіл Бұл жіктеушілік жалпы алып қарағанда басқа да көптеген осы мәселе төңірегіндегі әдебиеттердегі топтастырулармен өте ұқсас болып келеді. Бірақ мұның өзіндік маңызды айырмашылықтарының бірі – ол қазіргі тілдік жағдаяттың күрделі проблемасын түсіндіру үшін тілдің жекелеген өмір сүру формаларындағы қарама-қарсылық белгілері мен кең танымдылығын негізгі белгі ретінде алып қарастырады. Тілдің өмір сүру формалары және олардың бір-бірінен айырымдық ерекшеліктері

1.Ауызекі сөйлеу тілі қалған үш формадан мынадай ерекшелік-терге ие: 1.Тілдің жүзеге асу формасы бойынша – ауызша.2.Тілдің қарым-қатынас актісінің жағдайы бойынша – жеке.3.Тілдік қарым-қатынасқа субъектінің қатыстылық актісі бойынша –дайындықсыз.4.Тілдік қарым-қатынасқа түсушілерді қаншалықты қам-тығандығы бойынша – шектеусіз.5.Тілдік құрылымның (форманың) таралу мүмкіндігі бойынша — шектеусіз. 6.Сөйлеу нормасының сипаты бойынша – вариантты.7.Сөйлеудің қалыпты нормасы бойынша – жүйеленбеген.2.Ауызша әдеби тіл өзге формалардаан төмендегіше ажыраты-лады: 1.Тілдің жүзеге асу формасы бойынша – ауызша.2.Тілдің қарым-қатынас актісінің жағдайы бойынша – жеке кей-де көпшілік болуы да мүмкін.3.Тілдің қарым-қатынасқа субъектінің қатыстылық актісі бойынша – дайындықсыз кейде алдын ала дайындықты да болуы мүмкін.4.Тілдік қарым-қатынасқа түсушілерді қаншалықты қамты-ғандығы бойынша – шектеусіз.5.Тілдік құрылымның (форманың) таралу мүмкіндігі бойынша — шектеулі.6.Сөйлеу нормасының сипаты бойынша – вариантты болуы мүмкін.7.Сөйлеудің қалыпты нормасы бойынша – жүйеленбеген болуы да мүмкін.3.Әдеби тіл – өзге өмір сүру формаларынан ерекшелігі:1.Тілдің жүзеге асу формасы бойынша – ауызша және жазбаша.2.Тілдің қарым-қатынас актісінің жағдайы бойынша – көпшілікті. 553.Тілдің қарым-қатынасқа субъектінің қатыстылық актісі бойынша – алдын ала дайындықты, дайындықсыз болуы да мүмкін.4.Тілдік қарым-қатынасқа түсушілерді қаншалықты қамтыған-дығы бойынша – шектеулі, шектеусіз болуы да мүмкін.5.Тілдік құрылымның (форманың) таралу мүмкіндігі бойынша – шектеулі, шектеусіз болуы да мүмкін.6.Сөйлеу нормасының сипаты бойынша — бірізді.7.Сөйлеудің қалыпты нормасы бойынша – жүйеленген.4. Диалекті – өзге үш формадан ерекшелігі мынадай:1.Тілдің жүзеге асу формасы бойынша – ауызша.2.Тілдің қарым-қатынас актісінің жағдайы бойынша – жеке.3.Тілдік қарым-қатынасқа субъектінің қатыстылық актісі бойынша – дайындықсыз.4.Тілдік қарым-қатынасқа түсушілерді қаншалықты қамтыған-дығы бойынша – шектеулі.5.Тілдік құрылымның (форманың) таралу мүмкіндігі бойынша – шектеулі.6. Сөйлеу нормасының сипаты бойынша – вариантты.7.Сөйлеудің қалыпты нормасы бойынша –жүйеленбеген.Кестеде көріп отырғанымыздай қарама-қарсы қою принципінде тілдің өмір сүру формаларының екі түрі – ауызша әдеби тіл мен әдеби тіл кейбір жағдайда күмәнділікте (-), (+) болуы мүмкін. Бұл нақтыланбаушылық әрбір тілдің материалын жекелей қарастыру нәтижесінде не алынып тасталынады, не басқаша түсіндірілуі мүмкін. Тілдік жағдаят шеберлігіндегі бұл әлеуметтік лингвистикалық әрі таза лингвистикалық жайттар тілдің аталған өмір сүру фор-маларын толық ашып бере алады. Бұл әмбебап, сондықтан мұны кез келген саяси аумақтық ұйымдағы түрлі ұлттық тілдрдің өмір сүру формаларын зерттеуде қолдануға әбден болады, ол толық дәлелденген. 563.1.1 Әдеби тіл Әдеби тіл – жалпыхалықтық тілдің ең жоғары формасы, жал-пы адамзаттық құндылықтарының бірі. Ол – ұлт өмірінің әр алу-ан салаларында прогреске, гуманистік мұратқа қызмет етіп келе жатқан, ғасырлар бойы жинақталған рухани құндылықтардың, білім мен ғылымның тілі.Әдеби тіл жалпыхалықтық тілдің өзге тармақтарына: аумақ-тық, әлеуметтік диалектілік, қарапайым сөйлеу тілі т.б. қара-ғанда өзінің қырланып, екшеліп сымбаттала түскен ерекшелігі-мен, тіл жұмсаушылардың бәріне ортақ нормаларының қалып-тасқандығымен, стилдік тармақтарының тарамдала түскен қасие-тімен айырықша болып тұрады. Оның қоғам өмірінің бұқаралық ақпарат, көркем әдебиет, саяси, мәдени өмір, ғылым-білім, ресми-құқық т.б.салаларында және отбасы мен тұрмыста қолданылатын қызметтік стильдік тармақтары бар. Әдеби тілдің ең озық үлгілері ауызша және жазбаша түрінде ұрпақтан–ұрпаққа сабақтастығы үзілмей жетіп, дамып, жетіліп, нормаланып отырады.Әдеби тілдің жалпы сипаты, анықтамасы, қызметі туралы көптеген зерттеулер, арнайы еңбектер баршылық. Солардың ішін-де әдеби тіл төңірегіндегі құнды еңбектердің авторы, академик В.В. Виноградов тілдің бұл формасы жайында : «Трудно указать другое языковое явление, которое понималось бы столь различно, как литературный язык», – дейді [21, 288.]. Қазіргі ұлттық кезеңдегі әдеби тіл туралы жазылған тілші ғалымдар еңбектерін негізге ала отырып, Ф.П.Филин әдеби тілге анықтама беруге қатысты мынадай жеті түрлі белгіні көрсетеді [22,176.]: 1) икемділігі;2) нормалылығы;3) қалыптылығы;4) оны меңгерген қоғам мүшелерінің барлығына міндеттілігі, жалпыхалықтық тілдер жүйесінде жетекші рөл атқаратындығы;5) стильдік тармақтарға тарамдалуы; 576) әмбебаптығы, яғни қарым-қатынастың барлық салаларын қамтамасыз етуі;7) ауызша және жазбаша түрлерінің болуы Әрине «әдби тіл» ұғымның белгілері осылар ғана екен деп түсінуге болмайды. Оған жоғарыда келтірген А.Едличканың кес-тесіндегі, сондай-ақ өзге де ғалымдардың көрсеткен сипаттамала-рын, анықтамаларын атауымызға болады.Сонымен әдеби тіл дегеніміз – атадан балаға дайын күйінде жетіп отыратын, ғасырлар бойында өңделген, сұрыпталған белгілі бір нормаға түскен, стильдік тармақтарға тарамдала-тын, қоғам өмірінің алуан түрлі салаларында қолданылатын ұлттық тілдің ең жоғарғы формасы.