Әлеуметтік диалект (социолект) туралы

Социолект термині лингвистикада кейінірек, ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана пайда болды. Ол екі сөздің, яғни бірі – қоғам, әлеуметтік ортаға қатысты «социо» сөзі мен «диалект» деген сөздердің бірігіп кірігуінен жасалған. Қазақша баламасы — әлеуметтік диалекті.Әлеуметтік диалекті деп қандай да бір әлеуметтік топқа тән тілдік ерекшеліктер жиынтығын айтамыз. Ол ұлттық тілдің кәсіп түріне, адамдардың әлеуметтік жігіне, жасына, жынысына т.б. байланы-сты әр алуан қолданылуынан пайда болады. Әлеуметтік диалек-тілерге әскери адамдардың (солдаттық жаргондар), студенттердің (студенттер жаргоны), қылмыскерлердің (түрме жаргондары) т.б. сөйлеу ерекшеліктері жатады.Социолект термині – адамдардың әлеуметтік шектелген топ-тарының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететін әр түрлі және 63бір-біріне ұқсамайтын тілдік ерекшеліктерін көрсетуге, белгілеуге қолайлы атау.Социолектер бүтіндей қарым-қатынас жүйесін көрсете алмай-ды. Бұл – сөз, сөз тіркесі, синтаксистік құрылымдар түріндегі сөйлеу ерекшеліктері. Мысалы, қазіргі студенттер жаргонында көптеген арнайы атау сөздер, әсіресе метафоралық, бейнелі тір-кестер: «тар жол тайғақ кешу» (сессия, емтихан), «кездеспей кет-кен бір бейне» (тәлімгер) т.б. Бұлардың септеліп, жіктеліп сөйлем құрамына енуі жалпы тілдік үлгілер мен нормалар арқылы жүзеге асады.3.1.5 КойнеКойне – грек сөзі, koine. Koinos – «жалпы» деген мағынаны білдіреді. Ол ертеректе грек сөйлеу тілінің түрлі диалектілерін-де сөйлеушілер үшін жалпы, ортақ тіл қызметін атқарған. Бұл тіл Аттика аумағының орталығы Афинада шамамен б.э.д. IV ғасырда қалыптасқан. Қазіргі кезеңде ол лингвистикада тілдің өмір сүру формаларының бір түрі – жалпыланған сөйлеу типін белгілейтін термин ретінде қолданылады.Қазіргі тіл ғылымында ауызекі сөйлеу тілінің диалектіүстілік формалары бойынша жемісті зерттеулер авторы А.В.Дисницкая және басқа да ғалымдар тілдің осы формасына байланысты қолданылатын атаулы сөз-терминдер ішінен (койне, интердиалект, жартылай диалекті, мәдени диалекті т.б.) аралық термин ретінде койне терминін ұсынады. Ал өзге терминдерді сол койненің кейбір түрлерін ажыратып атауға пайдаланады [24]. Койнені сипаттайтын негізгі анықтаманы В.А.Аврорин ұсынды. Ол: «Койне можно определить как средство междиалектного, а иногда и межнационального общения, возникающее первоначаль-но в торговых, военных, культурных целях на базе одного из груп-пы близких диалектов, постепенно впитывающее в себя так же и некоторые специфические особенноти других диалектов (иногда языков)» [25, 60.]. 64Диалектаралық қатынас құралының пайда болуының әлеу-меттік негізі – қала немесе елдің белгілі бір аймағында тұратын тұрғындардың аралас құрамды болуы. Койне осыған сәйкес қалалық және облыстық (ауылдық) болып бөлінеді. Олардың пай-да болуы құл иеленушілік және феодалдық кезеңге жатады. Ұлттық кезеңге дейін пайда болған қала койнелері тек күнде-лікті қарым-қатынасты қамтамасыз ететін диалектіаралық тіл қызметін ғана емес, қарым-қатынастың одан да жоғары салала-рында – сот ісін жүргізуде, қала басқармаларында, сондай-ақ ауыз-ша поэзияда, халықтық салт-дәстүрлерде қолданылған [24, 6-10.]. Осындай қала койнелері кейініректе қалалардың экономика-лық, мәдени және тілдік өмірге әсер етуінен аймақтық койнелерге айналды. Тарихи койнелер жазба тілдің пайда болуына көп көмегін тигізді. Ол көбінесе әдеби тілдің базасы болып табылады. Айталық, Лондон койнесі ағылшын әдеби тілінің, Пекин койнесі қытай әдеби тілінің негізі болды. Ал Эдо қаласының койнесінен жапон әдеби тілінің негізі қаланған. Осындай жайларды славян халықтарынан көруге болады. Мысалы, Москва мен Москва аумағында солтүстік және оңтүстік диалектілердің ұзақ уақыт өзара арласуынан орта орыс говоры – койне қалыптасқан. Бұл койне кейініректе орыс ұлысы мен ұлтының әдеби тілінің негізі болды. Болгар әдеби тілі болгар тілінің шығыс диалектісінің орталық Балқан говорының негізінде қалыптасты. Серб-Хорват әдеби тілінің серб варианты шығыс го-ворлары, оның ішінде белградтық койне базасы негізінде, ал хор-ват варианты батысындағы загреб койнесі базасында қалыптасты. Міне, тілдің өмір сүру формасы ретінде қала койнелерінің, яғни әдеби тіл негіздерінің рөлі ұшан-теңіз.Белгілі тарихи жағдайларда жергілікті диалектілердің өзара қарым-қатынасы нәтижесінде пайда болатын облыстық (ауылдық) койнелер де біршама. Оның нақты мысалына Дағыстандағы авар тілі диалектілерінің арасынан пайда болған болмац интердиалек-тісін айтуға болады. Ол жайында Дағыстандағы әдеби тілдерді зерттеген ғалым Ш.И.Михайлов былай дейді: «Болмац, возник- 65ший на основе северных диалектов аварского языка, издавна ис-пользуется аварцами для общения с представительями иных ди-алектов этого языка. Задолго дореволюции на болмаце стали из-даваться многочисленные произведения религиозного характера, которые определенным образом воздействавали на последующее развитие аврского литературного языка. На этом языке после Ве-ликой Октябрьской социалистической революции появились пер-вые произведения молодой аварской художественной литературы. Существование у аварцов языка междиалектного общения во мно-гом облегчило процесс формирования и развития аварского лите-ратурного языка» [26, 98.]. 3.1.6 Пиджин Пиджин – көптілді аумақта қарым-қатынас жасау қажеттігі нәтижесінде пайда болған аралас тілдің түрі. Оның алғашқы түрі ағылшын пиджині (орысша — Пиджин инглиш, ағылшынша — Pidgin English) болды. Оны көбінесе «іскер» (орысша — делевой, ағылшынша – Pidgin is bishess) тіл деп аталады. Бұл барынша кең тараған тіл болды. Ол қарым-қатынаста қосалқы (подсобный) тіл ретінде Оңтүстік Қытайдың көптілді порттарында пайда болған. Оның лексикасылық, фонетикалық және мағыналық жақтан өзгерістерге ұшыраған ағылшын тілінен: nusi-pepa-кітап, news-paper-газет, mary-әйел, pidjon-құс т.б. ал грамматикасы қытай тілі-нен құралған. Пиджиннің әлеуметтік мәртебесін толық қанды (ана тілінің) тілдің мәртебесімен және оның бай жүйелілік құрылымымен салыстыруға келмейді.Пиджин тіл деп белгілі бір жағдаятпен ғана шектелген комму-никативтік қызмет атқаратын және сөйлеушілерінің ешқайсысына ана тілі болып саналмайтын қосалқы тілді айтады.Іскерлік пен сауда саласында қолданудан пайда болған пиджин-тілдің бір түрі Кяхты пиджині (Ресей мен Қытай шекарасындағы Кяхты қаласы) деп аталады. Бұл тілді XΙX ғасырдың орта тұсында 66С.И.Черепанов «Орыс тілінің қытай наречиесі» деп сипаттаған бо-латын. Өйткені ол тілдің негізі қытайлықтардың сөйлеу дағдысына сәйкес барынша бұрмаланған орыс грамматикасынан, яғни септік, жіктік т.б. жалғауларынсыз қолданған сөздерден құралады.Кяхты пиджинінде Кяхты қаласы жанындағы Мамачень қалашығындағы қытай саудагерлері мен қытай тілін білмей-тін орыстар қарым-қатынас жасаған. Орыстар үшін мұндай «тіл сындырғыш» тілді пайдалану «қытайша» сөйлеу деп аталды.Пиджиндер көпшілігінде этносаралық қарым-қатынаста екінші тіл ретінде Жерорта ірі қала-порттарында, алуан тілді жұмысшылар қызмет ететін Африка, Америка, Ямайка аралындағы қалаларда және ауылдық аудандарда пайда болған. Пиджин – тілдің пайда болу көзіне көбінесе қытай, ағылшын, француз, испан, португал және басқа да европа тілдері мен жергілікті этнос тілдері жатады.3.1.7 Креоль Тілдің өмір сүру формаларын әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан сипаттағанда олардың ерекше бір түріне креоль-тіл енеді. Креоль-тілдерде бүгінде әлемде шамамен 10 млн адам сөйлейді. Осынша адам сөйлейтін бұл тілдердің әлеуметтік және лингвистикалық ерекшелігі неде? Жалпы креоль-тіл пиджинге өте ұқсас. Дегенмен бұл екеуінің арасында айтарлықтай маңызды ерекшеліктер бар. Енді олар-дың арасындағы әлеуметтік лингвистикалық айырмашылыққа тоқталайық.Пиджин-тіл – әлеуметтік субстратқа ие, яғни ол саудаға, қала жағдайына және көші-қонға байланысты өз сөйлеушілері бар тіл, бірақ ол этникалық тіл емес, ешқандай халықтың, ұлттың ана тілі болып табылмайды. Ал креоль-тіл – керісінше, бірінші кезекте бел-гілі бір этникалық қауымдастық тілі. Басқаша айтқанда, бүтіндену, ынтымақтасу процесінде жаңадан пайда болған этнос тілі.Креоль-тілі бұл – шындығында лексикалық қоры бай, өзіндік жүйеленген грамматикасы бар, өзіндік ішкі даму заңдары бойын-ша кез келген тірі тілдер сияқты дами алатын толыққанды тіл. 67Креоль-тіл өзінің пайда болуын пиджиннен бастап, біртіндеп өздігінен дамып жетіледі, бірақ ол құрылымдық жағынан екінші қосалқы тіл болып табылмайды. Пиджин-тіл ешқашан белгілі бір этностың ана тілі болмайды, ол тек әр түрлі тілдік ортадағы қарым-қатынасты қамтамасыз ету қажеттігінен пайда болған қосалқы (көмекші) тіл ғана. Ал креоль-тіл ана тілі дәрежесіне (көпшілігінде пиджин-тілді тұтынушылардың екінші ұрпағы үшін) көтерілуі мүмкін. Сондай-ақ әртүрлі тілдік ортада этносаралық, тіпті ұлтаралық тіл қызметін атқаруы да мүмкін.Бүгінгі таңда креоль-тілде сөйлеушілер саны күн санап өсуде. Өйткені креоль-тілдің негізі ағылшынтілді, французтілді, испан-тілді және португалтілді пиджиндер болып табылады [27,301-302.]. 3.1.8 Арго. Жаргон. СленгАрго мен жаргон терминдері француз тілінен алынған, ал сленг ағылшын сөзі. Бұл терминдер көбінесе бір бірімен синоним ретін-де жұмсала береді.Жаргон – тұрақты жеке әлеуметтік топтың ауызекі қолданыс-тағы сөйлеу түрі. Бұл топтағы адамдар қызметіне, қоғамдағы ор-нына, жасына қарай ұйымдасады. Жалпы халық тілінен жаргон айрықша лексикасымен, фразеологизмдерімен және сөзжасамдық тәсілдерімен ерекшеленеді. Жаргондық лексиканың үлкен бөлігі – бұрын өмір сүрген әлеуметтік топтардың «мұрасы». Бір жар-гоннан басқа жаргонға өту кезінде сөздің мағынасы өзгеріске ұшырауы мүмкін. Жаргонның лексикалық қоры басқа тілдерден толықтырылып отырады. Мысалы, «чувак» – сыған тілінде – бала, жігіт деген мағынаны береді. Кейде сөздердің көпшілігі тұлғалық өзгеруден пайда болады. Мысалы, «баскет» – баскетбол, «телик» – теледидар. Жаргонның әзілді не тұрпайы-вулгарлы болуы әлеуметтік топқа байланысты: топ қоғам үшін ашық болса (жастар тобы), жаргон «ұжымдық ойын» ретінде сипатталады. Ал жабық топта жаргон «бөтен» немесе «өз» адамдарын білу үшін қолданылады. 68Кейде жаргон құпиялылық (конспирация) құралы ретін-де пайдаға асады. Жаргон сөздер өте жылдам өзгеріп отыра-ды. Айталық, ХХ ғасырдың 50-60 жылдары ақшаны – «тугрик» (моңғолша), «рупия» (үндіше) десе, 70-жылдары «монета», «мани». 80-жылдары «бабки», 90-жылдары «капуста», «бакси», «кэш» деп атады. Жаргондарды зерттеу – әлеуметтік лингвистиканың міндеті. Кейде жаргон термині қате сөйлеуге қатысты да қолданылады. Сондықтан оны кейде «студенттер тілі» сияқты сөз тіркестерімен немесе жоғарыда айтқанымыздай, «арго», «сленг» сияқты термин-дермен де алмастырады.«Арго» – бір немесе бірнеше табиғи тілдердің өзгерген элемент-терінен құралған, кейбір шектеулі кәсіби әлеуметтік топтардың айрықша тілі, жаргонның бір түрі. «Арго» қоғамнан ерекшелену мақсатымен, сөздердің құпиялылығын сақтау үшін қолданылады. «Арго» терминдері көбінесе қылмыстық топтар арасында бола-ды. Мысалы, ұрылардың аргосы сыған, неміс, орыс т.б. тілдердің сөздерінен жасалған. Аргоның өзіндік грамматикасы болмайды.