Тілдің қоғамдық қызметі туралы мәлімет

Тіл – адамзат қоғамында өмір сүретін әлеуметтік құбылыс. Демек, кез келген қоғамда тілкоммуникативтік (қарым-қатынас құралы), экспрессивтік (ойды жарыққа шығару құралы),конструк-тивтік (ойлау құралы) және аккумулятивтік(тәжірибе мен білім-нен жиналған дағды) қызметтерін атқарады. Бұлар тілдің түрлі кезеңдеріндегі даму деңгейлеріне тән және өзіндік жүйесінде өзгермейтін туа бітті компоненттері болып табылатын негізгі қызметтері деп аталады. Ал тілдің қоғамдық қызметі – бұл тілдің сол негізгі қызметтерінің түрлі әлеуметтік орталарда, қоғамдық өмір салаларында және әр түрлі мақсаттар мен жағдаяттарда пай-даланылуы мен қолданылуының көрінісі.Тіл-тілдің атқаратын қоғамдық қызметі әр түрлі деңгейде болуы мүмкін. Әсіресе көптілді қоғамда тілдер тұтынушылар тарапынан 69таңдалып, талғанып қолданылады. Міне, осыдан келіп, дүниедегі қай тіл болмасын өзіндік ішкі жүйелілік, құрылымдық жағынан өзге тілдермен артық-кем деп салыстыруға болмайтын жеке дара адамзаттық құндылық болып табылса да, сол аумақта (белгілі бір мемлекет, әкімшілік аумақ т.б.) атқаратын қоғамдық қызметі тұрғысынан олардың өзара теңдігі жойылып, бірінің екіншіден не артықшылығы, не кемдігі пайда болады. Демек, тіл атаулы ішкі жүйелілік, құрылымдық жағынан бір-бірімен өзара тең болады да, сөйлеушілерінің саны жағынан ондай теңдіктен айырылады. Өйткені қандай да бір тілдің ішкі құрылымдық қасиеті белгілі ша-мада оның қоғамдық қызметімен тікелей байланысты болады. Тілдің қоғамдық қызметінің кеңеюі оның сөздік құрамының ұлғаюына әсер етеді, кейде қандай да бір грамматикалық құбылыстың пайда болуына не бұрынғысының жетілуіне септігін тигізеді. Қысқасы, бір тілдің екінші тілден артықшылығы оның өмір салаларындағы қоғамдық қызметі мен сөйлеушілерінің саны-на байланысты болады.Айталық, Қазақстан Республикасында қай тілді «мықты тіл»немесе «ірітіл» деп атауға болады? деген сұрақ тууы мүмкін. Көпшілік халықтың төрттен бірі үшін ана тілі болып есеп-телетін, сөйлеушісі бір миллионнан асатын, кейде бүкіл орта мектепті бітірушілердің кем дегенде тең жартысы оқу тілі ретінде меңгерген тіл «ірі» «мықты» тіл болып есептелетін ескерсек[10,136.], республикада екі ғана «ірі» тіл бар. Олар — әуелі қазақ тілі, онан соң орыс тілі. «Ірі» тілдер қатарынан «үміткерлер»: неміс, украин тілдері [28, 161-162.]. 3.3 Тілдердің қызметтік типологиясыНақтылы бір тарихи қалыптасқан социумдағы тілдердің атқаратын негізгі қызметтері мен қоғамдық қызметін зерттеуді лингвистер тек XX ғасырдың ортасында ғана қолға ала бастады. Сондықтан болар бұл бағытта мысалы, әлем тілдерінің генологиялық, типологиялық және ареалдық классификациялары, тілдік одақтар 70классификациясы т.б. сияқты белгілі нәтижелі тұжырымдыр әлі жасалмаған. Дегенмен, әлеуметтік лингвистикалық әдебиеттерде тілдердің қызметтік типологияларының бірнеше үлгілері аталып жүр. Мұндай топтастырудың алғашқысы КСРО халықтары тіл-дерін қызметтік даму деңгейі бойынша қарастырылды. Онда тіл-дер: 1) көне жазулы тілдер; 2) жаңа жазулы тілдер; 3) жазуы жоқ тілдер деп үшке бөлініп көрсетілді [29]. КСРО халықтары тілдерін ұлттық-аумақтық автономия формасы бойынша топтастырудың екінші түрін 1963 жылы Ю.Д.Дешериев ұсынды. Бұл топтастыруда тілдер мынадай топтарға бөлінеді: 1) орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі; 2) одақтас республикалардың ұлттық әдеби тілі; 3) автономиялы республикалар мен облыстардың әдеби тілдері; 4) қоғамдық шектелген жазба тілдер (корякт, ненец, нанай тілі т.б.); 5) шағын ұлыстардың жазусыз тілдері.Бұл топтастырушылықтар әмбебаптық мәнге ие бола алмай-ды. Өйткені бірінде жазу түрі назарға алынса, екіншісінде елдің ұлттық-аумақтық ерекшелігін ғана көрсетуге бағытталған.Тілдердің қолданылатын өмір салалары мен әлеуметтік орта түрлеріне басты назар аудара отырып, тілдердің үшінші қызметтік типологиясын В.А.Аврорин «Проблемы изучения функциональ-ной стороны языка» (1975) атты еңбегінде ұсынды. Бұл топтасты-ру кейіннен Л.Б.Никольскийдің, А.Д.Швейцердің әлеуметтік лин-гвистика пәні бойынша жазылған оқу құралдарында үлгі ретінде талданып берілді [30]. Мұнда тілдер бес түрлі қызметтік типке бөлініп топтастырылады. Олар:1.Макроаралық тіл – бұл көпұлтты мемлекеттегі ұлтаралық қатынасты қамтамасыз ететін немесе бірұлтты мемлекеттегі ұлттық тілдің әдеби формасы. Микроаралық тілдер екіге бөлінеді: а) сол қоғамның табиғи қалыптасқан байырғы тілі (олар мүмкін болатын барлық қызметтерді қамтамасыз етеді); 71ә) өзге елдің тілі – олар әдетте өзінің бір ғана өмір сүру фор-масында қызмет етеді. Мысалы, Батыс Европадағы дін және ғылым тілі ретінде жазбаша қатынас құралы қызметін атқаратын латын тілі, Азия және Африка елдеріндегі бұрынғы колониялдық басқармалар тілі (ағылшын, француз т.б.).2.Аймақтық тіл– бұл сол қоғамдағы жалпы тілдік мәртебесі жоқ тілдің өмір сүру формаларының бірі. Көпұлтты мемлекеттер-де аймақтық тіл ретінде ірі этностық қауымдастықтың (ұлттың) әдеби тілі, ірі ұлыстардың жазусыз тілдері, ал бірұлтты мемлекетте диалектіүстілік койнелер қызмет етуі мүмкін. Аймақтық тілдердің қызметтік мәртебесі микроаралық тілдерге қарағанда өте төмен болады.3.Жергілікті тіл – бұл көпұлтты мемлекеттегі азшылық ұлыстар тілі (әдетте азшылық ұлыстар өзге де қарым-қатынас құралдарын – макроаралық немесе аймақтық тілдерді меңгереді) немесе бірұлтты мемлекеттегі қаланың қарапайым сөйлеу тілі, жергілікті диалектілер.Жергілікті тілдердің негізгі таралу формасы – ауызша, ал негізгі қолданылу саласы – тұрмыс, шаруашылық қызмет.4.Кәсіби тіл– бұл әлеуметтік диалектілердің бір типі. Оларға: а) кәсіби тіл (лексикалық жүйедегі); ә) саудагерлер, қолөнершілер т.б. тілдері (арго) жатады.5.Ғұрыптық тіл– бұл ерекше салаларда ғана қолданылатын культтық тіл. Мысалы, котолик шіркеуіндегі латын тілі, провосла-вян дініндегі шіркеулік славян тілі, хиндизмдегі санскрит тілі, буд-дизмдегі поли тілі, мұсылман дініндегі араб тілі т.б.Тілдерді белгілі бір типтерге бөлуде шетелдік ғалымдар зертте-улеріне назар аударсақ, А.Мартине тілдің мынадай үш сатыдан тұратын пирамида түріндегі қызметтік сипаттамасын ұсынады: 1) диалекілер мен жергілікті жерлерге тән тілдер; 2) тар көлемде таралған тілдер; 3) аралық-тілдер.Ал У.Стюарт тілдердің мынадай типологиясын көрсетеді:1) нормаланбаған ана тілі; 722) нормаланған, бірақ қазіргі кезде қолданылмайтын тіл;3) аралас тіл (пиджиндер тәрізді);4) жасанды және маргиналды тілдер.Ч.Фергюссон тілдерді мынадай үлгіде топтастырып көрсетеді.1) негізгі тіл; 2) екінші дәрежелі тіл; 3) арнаулы тіл.Шетелдік ғалымдар классификациясы жөніндегі мәліметтер мына еңбектерден алынды: Швейцер А.Д., Никольский Л.Б. Вве-дение в социолингвистику – Москва: Наука, 1976. – С. 87-88, 100; Никольский Л.Б. Аталған еңбек. 39-40-б.; Швейцер А.Д. Вопросы социологии в современной американской лингвистике. –Ленин-град: Наука, 1971. –С. 74-80.Ал Қазақстандағы тілдердің атқаратын қызметі туралы Б.Хасанұлыны «Ана тілі – ата мұра» еңбегінде былай көрсетеді: «Қазақстан -128 тілден тұратын бай лаборатория. Егер тіл атау-лыны сөйлеушілерінің санына қарай бір сапқа тізер болсақ, көш басында қазақ тілі де, ең соңында екі адам ғана сөйлейтін эн тілі орналасқан болар еді.Қазақстандағы халық тілдерін сөйлеушісінің саны мен атқарып келе жатқан қоғамдық қызметінің көлеміне қарай шартты түрде үш топқа бөлуге болады: 1) қоғамдық қызметінің ауқымы кең тілдер; 2) қоғамдық қызметінің ауқымы тар тілдер; 3) қоғамдық қызметі нашар дамыған тілдер.Алғашқы топқа қазақ, орыс тілдері жатады. Өзге тілдердің ішіндегі қоғамдық қызметі көлемдіректері – ұйғыр, дүнген, корей, өзбек, тәжік, украин т.б. тілдер [28,159.]. 3.4 Тілдердің қарым-қатынастық түрлері (коммуникатив-тік рангісі)Жекелеген тілдің әлеуметтік лингвистикалық белгісі сол тілдің жүзеге асыратын қарым-қатынастық көлемі мен өзіндік құрылымымен анықталады. Қарым-қатынастық көлем мен құры-лым мынадай көрсеткіштерге байланысты: 731.Сол тілде сөйлейтін адамдар саны.2.Сол тілде сөйлейтін этностар саны.3.Сол тіл қолданылатын елдер саны.4.Тіл қолданылатын қоғамдық өмір түрлері мен әлеуметтік са-лалар.Әлем тілдерінің қарым-қатынастық қызметі әр алуан. Мыса-лы, АҚШ-тың СИЭТТЛ университетінің мәліметі бойынша 1995 жылы жер бетіндегі 5 миллиард халықтың ең мықты тараған 13 тілінде 75% сөйлесе, 25 тілде 90% астамы сөйлейді екен.