Ауызекі сөйлеу тілі туралы мәлімет

Ауызекі сөйлеу формасы кейде қарапайым сөйлеу тілі деп те аталады. Бұл оның күнделікті өмір, тұрмыс, сөйлеу дағдысына байланысты туындаған атауы. Шындығында, ауызекі сөйлеу фор-масы бір жағынан әдеби тіл формасына, көпшілігінде диалектілік формаға қарама-қарсы қою арқылы анықталады.Ауызекі сөйлеу тілінің қызмет етуі халықтың бұл күнде білім алу деңгейінің жоғарылауымен ауызша әдеби тіл формасы белгісі-не қарай көбірек икемделуде. Қазіргі таңда ауызша әдеби тіл мен ауызекі сөйлеу тілінің арасындағы нақтылы айырмашылықтарды бөліп көрсету қиын. Осыған назар аударсақ, ауызекі сөйлеу тілі ди-алектілерде сөйлеушілердің біртіндеп әдеби тілге ауысуының мін-детін шешуде маңызды рөл атқарғандығын көреміз. Мұның мәнісі оның жаппай қолданылу қасиетіне ие болуынан байқалады. Ауыз-ша әдеби тіл белгісіндегі ауызекі сөйлеу тілінің тұтынушылары – қалалардағы шығармашылық, ғылыми, қоғамдық ұйым мүшелері, педагог-интелегенция өкілдері, оқудағы жастар, сондай-ақ ауылдық және қалалық діни мекемелерде қызмет етушілер т.б. Ал ауызекі сөйлеу тілінің тұрақты сөйлеушілері болып табылатындар – ауыл интелегенциясын құрайтын мамандар, педагогтар, дәрігерлер мен 58мәдени-ағарту мекемелерінің қызметкерлері, ауылшаруашылық қызметкерлері мен жұмысшылары.Ауызекі сөйлеу тілінің өзіндік ерекшелігі түрлі қарым-қатынас жағдаятындағы тұтынушылардың фонетикалық, лексикалық, морфологиялық және синтаксистік құрылыстарынан көрінеді. Осыларға қатысты аталған ерекшеліктері, әсіресе, өте жиі түрде лексикалық, синтаксистік және сирек түрде фонетикалық, кейбір морфологиялық деңгейлерде көрініс береді.Функционалдық тұрғыдан ауызекі сөйлеу тілінің ерекшелік-терін қысқаша мәлімет беруді мына бағытта жүргізу тиімді:1.Қолданылу аясы (аймағы) – адамдармен, әсіресе таныс кісілермен еркін әңгіме кезінде қолданылады.2.Сөйлесім мақсаты – қатынас жасау.3.Стильдік ерекшелігі мына сияқты болуы мүмкін:– еркін, даярлықсыз болуы;– тұрмыстық, қарапайым сөздер мен сөз тіркестерін қолдануы;– айтушының көзқарасы сөйлемдерден, қолданылған сөздерден анық білінуі;4.Тілдік құралдары:– қарапайым сөздердің көп қолданылуы;– эмоционалды сөздерді жиі қолдану;– сұраулы, лепті сөйлемдердің жиі болуы;– дауыс ырғағы арқылы қыстырма, қаратпа, одағай сөздерді пайдалану;– сөйлесім әрекетінің көбінесе диалогқа құрылуы.Ауызекі сөйлеу тілінің лексикалық ерекшеліктері:1.Ауызекі сөйлеу тілі лексикасында күнделікті, тұрмыста қолданылып жүрген сөздер жиі ұшырасады. Бұл сөйлеу формас-ына, әдеттегідей, күнделікті тұрмыстық сипат береді. Форманың халықтылығын, қалың көпшілікке тән екендігін көрсетеді. Мы-салы, «Бөбежан, деді тоқтатып, – оған асығыс. Бөлшебектік бір асығыс шаруасымен жүр екен. Азаматым аман оралғасын, әлі шай да ішілер, ет те желінер. Қазір айналайын, нан ауыз тигіз. Қысылатын түгі жоқ. Ия, ия … Бұндайда ырымын істесең болғаны (Ә.Нұрпейісов). 592.Ауызекі сөйлеу формасында күнделікті тұрмыста қолда-нылатын қарапайым сөздер жиі кездеседі. Мысалы, – Бала мен бүгін де шөпті өндіре алмадым. – Кем талапсың, шөп қайдан өнсін. Арқасынан күн өткен ешкі құсап, үйден шыққасын-ақ шыжықтап қайтып кете бересің (Ә.Нұрпейісов).3.Кейде ауызекі сөйлеу формасында тұрпайы сөздер де кезде-седі. Өйткені, айтушы өз эмоциясын сол сөздің аясына сиғызуға тырысады. Мысалы,– Мылжыңдап барасың, антұрған. – Құдай ақы, рас. Біздің қатынның…4.Ауызекі сөйлеу тіліндегі диалектизмдер де кездеседі.– Сен тағын, тағын бастадың ба? Қанша үрмет қылсам да болмай-ақ қойдың ғой, жүдә! Сен албасты. 5.Ауыз екі сөйлеу тілінде кәсіби сөздер де жиі ұшырасады. – Есеп бар ма? Мен бүгін сүген ұстадым. Бұйрық дегенді қойсаңшы, аудың жаңғыз көзіне сағалынан ғана ілініп тұр екен.6.Сөйлеу тілінде ауыспалы мағынада келтірілген бейнелі сөздер көп қолданылады– Жоқ. Ел-аға, көңіл кірі айтса кетеді. Әйтпесе, іргелес отырған ағайыныңмен жауласпа, бір-біріңнен есіктеріңнен бас сұғып, жүзіңді жылытып ал деп талай кеңес бердім.7.Сөйлеу тілінде фразеологизмдер де көбірек қолданылады.– Қалқам, араздықты қой… Мені ренжітпеймін дейтінің қайда?Сен үйге бармаған соң, мен тірі өліп жүрмін ғой.Ауызекі сөйлеу тілінің морфологиялық ерекшеліктері Ауызекі сөйлеу тілінде қыстырма, қаратпа, одағай сөздер жиі қолданылады. Сөздердің экспрессивтілігі мен эмоционалдығын арттыру үшін – қ, -ау, -мыс, -ғой шылаулары ойға түрлі мағыналық реңк беру үшін пайдаланылады.3.1.3 Диалекті (тілдің жергілікті ерекшеліктері)Диалекті – тілдің өмір сүру формаларының аумақтық шек-теулі формасы. Қазіргі таңда қоғамның түгелге дерлігі барлық 60күшімен ұйымдасқан (мектепке дейінгі мекемеде, мектепте, ли-цей, колледждерде және жоғары оқу орындарында) және өз еркі-мен білім алумен, бұқаралық ақпарат құралдарымен қамтамасыз етілу мүмкіндігіне ие болуымен диалекті ауызекі сөйлеу тілінің, алдымен әдеби тіл формасының көптен көп әсер етуімен жойылу процесін бастан кешіруде.Диалектілер негізінен тілдің өмір сүруінің ұлтқа дейінгі және ұлттың қалыптасу кезеңдерінде айқын көрініс беретін формасына ұқсайды. Ол жайында В.Д.Бондалетов диалектілердің қалыптасуы мен дамуы ұлттық деңгейге дейінгі сатыда, яғни халық тілі деп аталатын тілдің әлеуметтік түріне сай келеді. Ұлттық деңгейде диалектілік форма ескінің қалдығы ретінде қызмет етеді не әдеби тілдің мықты әсер етуімен жойылады деп жазады [23,62.]. Осы айтылғандарды қазіргі қазақ тілінің материалдары да растай-ды. Бірақ біз бұл жерде диалектілік зерттеулерге, қазақ тілінің жер-гілікті диалектілері мен говорларының жай-күйіне тоқталмаймыз. Дегенмен, осы төңіректе әлеуметтік лингвистиканың зерттеу ны-санасына орай біз екі мәселеге: 1) жергілікті диалектілерде сөйлеушілер құрамына; 2) диалектілердің қазіргі тілдік дамуда алатын өзіндік орнына көңіл аудармақшымыз.Аумақтық (территориялық) немесе тілдің жергілікті ерекшелік-тері (диалекті) өзінің атауынан көрініп тұрғандай, алдымен тілдің географиялық, одан соң әлеуметтік саралануына жататын құбылыс. Нақтылай айтар болсақ, тілдің ел аумағында түрліше ерекшелік-терге ие болуы оның өзіндік бір сипаты болса, ол тілдің түрлі әлеуметтік топтар бойынша саралануы екінші сипаты болып табы-лады. Олай дейтініміз диалектіде сөйлейтіндер, яғни айтарлықтай дәрежеде әлеуметтік қарым-қатынаста болатындар – қазіргі кезде көбінесе ауыл тұрғындары, әсіресе, егде жастағы адамдар. Бүгінгі таңдағы диалектіде сөйлеушілер туралы мәселе өте терең түрдегі нақтылы зерттеулерді қажет етеді. Ол алдымен қазіргі қазақ тілі говорларының сипатына, ондағы өтіп жатқан процестерге, сол го-ворларды тұтынушылармен, оны тілдің өзге формаларымен ауы-стырушы адамдар туралы мәселеге тығыз байланысты. 61Қазіргі қазақ тілі говорларын зерттеушілердің еңбектеріне зер салсақ, диалектілерде сөйлеушілер негізінде ауыл тұрғындары, оның ішінде индустрализациямен, шаруашылықты жүргізудің жаңа түрлерімен айтарлықтай дәрежеде байланыспаған біршама немесе аздаған санды адамдар тобы, көпшілігі әйелдер екендігін аңғаруға болады. Ал ауыл тұрғындарының қалған бөліктері мен жекеленген топтары сондай немесе басқалай дәрежеде тілдің өзге формаларына, алдымен әдеби тіл ықпалына бейімделген, сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілі мен кәсіби, топтық, жастар т.б. жаргондардың әсеріне ұшыраған. Әдеби тіл мен өзге тіл формаларына қарай ауы-су, әсіресе, жастар мен орта жастағылардың сөйлесулерінен анық байқалады. Бұл жастағылар әдеби тілге мектепте, арнайы оқу орындарында оқып білім алу арқылы ден қойса, бірқатар ауылға келген жоғары білімді мамандармен сөйлесу арқылы бейімделген. Осыдан көріп отырғандай көп жағдайда диалектіде сөйлеушілер бөлігінің азаюы оның қызмет ету сипатына, қолданылу аясына байланысты. Әдетте диалектілердің қолданылу аясы – қарым-қатынастың ауызша формасы. Алайда диалектілердің бүгінгі жағдайында бұлай айтушылық жеткіліксіз. Өйткені таза дилектінің қызмет ету ауқымы күннен-күнге тарыла түсуде, бұл күнде оның қолданылатын біршама типті салаларына отбасы, яғни үйішілік жағдайлар мен әр түрлі бейресми жағдаяттар шеңбері, ауылдас адамдардың бір-бірімен еркін сөйлесулері ғана жатады.Ал қарым-қатынастың өзге ауызша формалары мысалы, түрлі жиындардағы, өндірістік мәселелерді талқылаудағы т.б. сөйлесулер тілдің әр түрлі формаларының араласу түрімен жүреді. Бұл жағдайларда диалектілерге тілдің өзге формалары, оның ішінде әдеби тілдің синтаксистік құрылысы және ауызекі сөйлеу тілінің әсері ықпал етеді. Бұл мынаны байқатады: қазіргі күнде ауыл тұрғындарының сөйлесуі тілдің белгілі бір формаларына қатысты біріншіден, әлеуметтік жіктелген және екіншіден, түрлі бейресми жағдаяттармен байланысқан. Басқаша айтқанда, диа-лектілерде әдеби тілдің, әдеби тілде диалекті мен ауызекі сөйлеу тілінің дәстүрі молынан қамтылған. 62Қазіргі кезде диалектілердің әлеуметтілігі және бейресми жағдаятпен байланыстылығы бірізді емес. Бұл ауылдық жерлерде ылғи да жүріп жатқан шаруашылықтағы, тұрмыстағы, әлеуметтік өмір мен экономикадағы т.б. жаңалықтарға байланысты және радио, теледидар, мерзімді баспасөз тілінің барлық жанрдағы түрлерінің ауыл тұрғындарының сөйлесуінде әдеби тілдің әрдайым мықты ықпал жасауында болып отыр.Диалектілердің қызмет етуі, әдетте тұрмыс пен отбасы және еңбек ұжымдарының басым көпшілігі қазақтар болып келетін кей-бір өмір салаларынан тысқары шықпайды. Оның өзінде олардағы қатынас тақырыбы: отбасы, тұрмыстық мәселелер төңірегінде болатындығын көрсетеді. Қарапайым ауыл адамдарының бір-бірімен әңгімелесулері түрлі жағдаяттардағы сөйлесулер көбіне осы төңіректе кейбір лексикалық топтағы сөздерге, фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктерге ие. Дегенмен осы негізгі және қосымша салаларда қазақ тілінің кейбір диалектілік формалары ауызекі сөйлеу тіліндей әлеуметтік мәртебеге ие бола алмайды.