Диглоссия мен билингвизм туралы қазақша
Диглоссия – грек тілінің ди — екі және глоссия – тіл деген сөздерінен алынған. Қазақ тіліне сөзбе-сөз аударғанда – қостілділік болып шығады. Бұл терминмен қазіргі кезде көбінесе бір адамның бірнеше жеке тілдерді меңгеруін атап жүр. Онда «тілішілік» деген анықтама қолданылмайды.Билингвизм дегеннің сөзбе-сөз мағынасы – бір қоғам шегінде-гі (әдетте мемлекет) екі немесе одан да көп тілдердің өмір сүруі мен қызмет етуі. Қазіргі көптеген елдер екі немесе көптілді. Мысалы, біздің еліміздің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесін 128 тіл құрайды. Осындай екі немесе одан да көп тілдер қызмет ететін қоғамда тілдік қауымдастықтардың жекелеген мүшелерінің қостілдіксіз болуы мүмкін болмас еді. Егер индивид бірнеше тілдерді меңгерсе, ондай адамды билингв деп атайды, ал бұл құбылыстың өзін билингвизм дейді. Билингвизмнің қазақша бала-масы – қостілділік.Қостілділік қазақтың «қос» («екі» сөзімен мәндес) және «тіл» (адамдардың өзара қарым-қатынас құралы) деген сөздерден тұрады. Бұл орыстың «двуязычие» («два», «язык» деген сөздерінен тұрады) және билингвизм(арғы тегі латынның bi –«екі» және lingua – «тіл» деген сөздерінен, орыс тілінде – кірме сөз) сөздерінің қазақша баламасы.Қостілділік – адамзат қоғамына тән, жалпыға ортақ әлеуметтік лингвистикалық құбылыс.Қазіргі күнде бір ғана тілден тұратын қоғам кездесе бермейді. М.Қашқари заманының өзінде бұл күн тәртібіндегі мәселелердің бірі болған. Ғұлама тілші сол заманның өзінде-ақ этностарды (тай-паларды) тіл меңгеруіне қарай «Шаһарға барып-келіп тұратын адамдары бар тайпаның бұзылған тілі және шаһарға барып-келіп тұратын адамдары жоқ тайпаның таза тілі» деп екі топқа бөліп қарастырған екен. 148Әлемдік тәжірибеде екі тілді қатар пайдаланатын қоғамның болатыны сияқты, бірнеше қоғамға қатар қызмет ететін тіл де аз емес.Адам – әлеуметтік тұлға. Адам міндетті түрде белгілі бір тіл-де сөйлесетін этникалық қауымдастыққа енеді, ал ол еш уақытта томаға-тұйық болмайды. Байланыс міндетті түрде екі этникалық қауымдастықтың тілдерін бірдей қамтып немесе біреуінің тілін-де ғана жүзеге асады. Қазақтың «адамның күні – адаммен» дей-тіні сондықтан. Сөйтіп, адамзат тарихында бір емес, екі тілді білу қажеттігі пайда болады. Қостілділік жалпы табиғатында жеке адамға ғана тән құбылыс емес, жалпы әлеуметтік сипаттағы құбылыс болып табылады.Қостілділік – белгілі бір аумақ тіліндегі ұлтаралық (этносаралық) қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этника-лық қауымдастықтық өкілдерінің немесе бүкіл қоғамның (социумның) әр түрлі жағдайда екі тілді (әдетте ана тілі мен екінші тілді) алма-кезек немесе қатар қолдануы.Екі тілді қолдану фактісі ғылыми тұрғыда ХІХ ғасырда сөз болғанымен, «билингвизм» терминін ғылымға У.Вайнрайх тілдердің түйісуі (контакт) негізінде 1953 жылы енгізді. Бұл еңбек орыс тілінде «Языковые контакты» деген атпен 1979 жылы жарық көрді.4.5.2 Табиғи және жасанды билингвизмТабиғи және жасанды билингвизм тарихи дамудың белгілі бір кезеңдерінде пайда болды. Табиғи билингвизм әр уақытта табиғи тарихи-әлеуметтік жағдайдағы ортақ практикалық әрекет про-цесінде екі тілді тұтынушылардың тікелей қарым-қатынасының салдарынан пайда болады.Жасанды билингвизм Екінші тілді арнайы мақсатта оқып-білу жағдайында, оның тұтынушылармен тікелей байланыста болмай-ақ, арнайы қолдан жасалған жағдайда пайда болады. Жасанды би-лигвизм білім беру мен мәдениет дамуына байланысты бертінде, 149орта ғасырда, алғашқы мектептер мен университеттердің ашылу кезеңінде пайда болды.Қостілділікке қарама-қарсы құблыс біртілділік(орысша – «од-ноязычие») және монолингвизм(гректің monos – «бір, жалғыз» және латынның lingua – тіл деген сөздерінен).4.5.3 Қостілді адам (билигв) және билингв тілдерінің типо-логиясы. «Билингв» түсінігі «Билингв» түсінігі және осымен қабат «билигвизм» ұғымы де анықтауды қажет етеді. «Билингв» ұғымын алғаш қарастырған М.Сводеш бұл терминнен кез келген адамның екі тілді әр түрлі деңгейде (екеуін де жетік; біреуін жетік, ал екіншісін нашар) меңгеруін түсінеді. Сондай-ақ оған адамның екі тілді де жаман білуі де жатқызылады. Осындағы «жетік білу», «нашар білу», «жа-ман білу» дегендер нені білдіреді? У.Вайнрайх та «билингв» терминіне нақты анықтама бермей-ді. Оның түсіндіруінде бұл екі тілді алма-кезек пайдаланатын жай адам, яғни билингвизм жағдаятына қатысушы. Мұнда да «екі тілді пайдаланатын» деген тіркестен нені ұғу керектігі ескерусіз қалған.Адамның сөйлеу әрекеті, әдетте, тіл меңгеру дәрежесімен анықталады десек, билингвтер класына жататын адамның екінші тілді меңгеруі қандай дәрежеде болуы керек? Бұл сұраққа жауап беру арқылы біз билингвизм ұғымына және оның монолингвизм-нен қандай айырмашылығы бар екендігін білер едік.Билинв деп екі тілді бірдей дәрежеде меңгерген адамды айту керек деген пікір көп айтылады. Бұл жерде тепе-теңдіктегі (сба-лансированный) немесе таза билингвизм жөнінде әңгіме болып отыр. Алайда бұл жағдайда билингвтер деп кейбір аудармашылар-ды, дипломаттар мен мұғалімдерді ғана айтамыз, екі тілді бірдей дәрежеде білмейтін жүздеген миллион қостілді адамдарды бұл түсінікке енгізе алмай қаламыз дейді Дж.Фишман. Осындай пікір-ді К.Х.Ханазаров, К.К.Мусаевтар да қауаттайды. Ал Х.Фогт жүз пайызды билингвим болады дегенге күмәнмен қарайды. 150Келесі бір ғалымдар билингвизмге жатқызуға болатындай екінші тілдегі сөйлеу дағдысының минималды көлемін белгілеу-ге немес Т2-ні меңгерудің қажетті деңгейін жалпылама болса да көрсетуге талпынады. Бұл ғалымдар «екінші тілді пассив немесе актив қолданатын билингвтер» деп (А.Вайс, Л.Завадовский т.б.), екінші тілде айтқанды түсінетін және сөйлей алатын адамдар билингв бола алады деп (В.Руке-Дровиня) тұжырым жасайды. Э.Хауген өзінің ертеректе жазған еңбегінде «билингвизм бір тілде айтылғандарды екінші тілде толық түсіне алудан басталады десе, кейін билингвтің негізгі белгісі оның монолингв болып табылма-уынан көрінеді дегенді айтады.Тіл меңгеру дегеннен қандай да бір тілдегі шығармашылық сипаттағы сөйлеу әрекетін түсінуіміз керек. Шет тілінде бірне-ше фразалық тіркес айтқан адамды, бірнеше жаттанды сөйлем білетін жолаушыны билингвтер қатарына қосуға болмайды. Екінші тілдегі сөйлеу әрекетінің шығармашылық сипаты қарым-қатынас жағдайының өзгеруіне қарай жаңа ой-тұжырымдар туды-ра білумен және бұрыннан белгілі болғанмен тіптен жаңа ұғымдар арасындағы құрылымдық ұқсастықтарды тани алатын қабілетімен анықталады. Осыған қарағанда бұл ой-тұжырымдардың дұрыстығы мен күрделілігі дәрежесі туралы мәселе өз алдына бөлек әңгіме бо-латынын, яғни оның бұған қатысы жоқ екенін аңғарамыз.Осы аталғандарға қарағанда билингв деп өз сөйлеуінде екі тіл-ді пайдалана алатын, ауызша, жазбаша формаларда екінші тілде дұрыстығы мен күрделілігіне қарамастан жаңа ой-тұжырымдарды тудыра және түсіне алатын адамды айтамыз. Басқаша айтқанда, билингв – бұл екі тілдік қауымдастыққа жататын, оларға мүше болу дәрежесі әр алуан болып келетін адам. (Қостілділік деген-нен тұрғындардың бір-бірімен екі тілде түсінісуін түсінсек, тіл әлеуметтік топтастыру құралы болып табылады. Сонда қостілді болу деген әр түрлі топтың мүшелігіне ену).Осыған сәйкес сөйлеу әрекетінде бір ғана тілді пайдаланатын және бір ғана тілдік қауымдастыққа жататын адаммонолигв деп аталады, ал үш және одан да көп тілділер – мультилингвтер деп есептеледі. 151Билингвтермен қатар Э.Хауген бірдей тілді меңгерген және соған сәйкес тілдік қауымдастықтарды құрайтын біртілді және қостілді адамдарды колингв(colinguals) деп атап, жаңа ұғым ен-діреді. 3.5.4 Тілдік бөгетті жеңу тәсілдері және тілдердің қызмет-тік жүктемелеріҚостілділіктің пайда болу себебі түрлі тілдік ұжымға жататын адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажеттілігі болып табыла-ды. Қарым-қатынасқа кедергі болатын тілдік бөгетті жеңу бірнеше тәсілдермен жүзеге асады.Осындай мүмкіндіктерді түсіндіру үшін А және Б деген екі бір тілді ұжымды алып қарастырайық. Бұл екі тілдік ұжымның өзара түсіністікке жетуі теориялық тұрғыдан мынадай төрт тәсілмен жүзеге асуы мүмкін:1) Б тілдік қауымдастығының өкілдері (барлығы немесе бір бөлігі) А-ның тілін меңгереді, ал олар біртілді күйінде қалады.(А Б)2) А тілдік қауымдастықтың өкілдері (барлығы немесе бір бөлігі) Б-ның тілін меңгереді де, олар біртілді күйінде қалады.(А Б)3) А қауымдастығының өкілдері Б-ның тілін, ал Б қауым-дастығының өкілдері А-ның тілін меңгереді. Сөйтіп екі тілдік ұжымның барлық мүшелері не бір бөлігі қостілді болады.(А Б)4) А және Б қауымдастығының өкілдері (барлығы немесе бір бөлігі) үшінші В қауымдастығының тілін меңгереді. Өзара қостілді бола отырып, олар В қауымдастығының өкілдерімен, сондай-ақ өзара қарым-қатынас жасау мүмкіндігіне ие болады. А Б В (1) және (2) жағдаятта біржақты билингвизм туралы сөз бола-ды. Олардың арасындағы айырмашылық тілдік әсердің бағытына байланысты анықталады. 152(3) жағдаят екіжақты билингвизмді көрсетеді. Оны (1) және (2) жағдайлардың өзара әрекеті ретінде қарастыруға болады. Мұнда тілдік әсер ету бағытын анықтайтын күштің өзара теңдігі байқалады.(4) жағдаят өзара біржақтық билингвизмді көрсетеді. Оны көп қырлы (многофокусный) билингвизм деп те атауға бола-ды (дәл осы жағдайда екі қырлы (двухфокусный). Бұл жағдайда В қауымдастығының өкілдері әдетте біртілді күйінде қалады да аралық тіл қызметін атқарады. Бұл көптілді қоғамдағы тілдер қарым-қатынасын көрсетеді.Тілдік бөгетті жеңу тәсілін таңдауға әсер ететін себептерді ашу үшін мынадай екі сұраққа жауап беру керек:1.Тілдер қарым-қатынасы негізінде (1), (2), (3) жағдаяттарда тілдік әсер ету бағытына не қатысты болады?2. (4) жағдаяттағы аралық тілді таңдау немен анықталады және көптілді мемлекеттің ерекшелігі неде?4.5.5 Тілдік әсер бағытыҚостілділіктің пайда болуындағы тілдік әсер бағыты әдетте өзара қатынастағы тілдік ұжымдардың санына немесе оның қоғамдық қатынастарының ерекшелігіне байланыстырады. Айталық, аз сан-ды тілдік ұжым көп сандыларға қарағанда қостілділікке бейім бо-латыны анықталған жайт. Сондай-ақ қоғамдық байланыстарының ерекшеліктеріне қарай белгілі бір әлеуметтік топтағылар (мысалы, шаруалар, аңшылар) басқа кәсіби топтың өкілдеріне (мысалы, са-удагерлер, қолөнершілер т.б.) қарағанда қостілділікке бейімділігі төменгі дәрежеде болады.Алайда, тәжірибеде аталған тенденцияларға қарама-қарсы ке-летін жағдайлар да кездеседі. Мысалы Индияда салыстырмалы түрде өте аз тілдік ұжымдар (телугу, бенгальдер, маратхи, та-милдер т.б.) 180 млн астам адам сөйлейтін хинди тілінің әсеріне қарсылық танытады.Бұл заңдылықты былайша түсіндіруге болады: егер тіл-дік бөгетті жеңуге практикалық қажеттілік пайда болса, онда 153қостілділікке бейім болатындар қоғамдық қызметі аз, нашар болып келетін тілдік топ өкілдері болып табылады. Басқаша айтқанда, тілдік әсер бағыты, яғни кім қай тілді меңгеретіні өзара қатынастағы әлеуметтік топтар тілдерінің қызметтік жүктемесінің әр түрлілігімен анықталады. Міне, сондықтан да диглоссия жағдайында үй шаруашылығы саласын ғана қамтамасыз ететін диалект көпқызметті әдеби тілмен қарсыласа алмайды. Мысалы, Германиядағы лужин тілі (диалекті) неміс әдеби тіліне қарағанда атқаратын қызметі аз, қоғамдық өмір салаларында қолдануылуы өте сирек. Сондықтан да қостілді немістер емес, лужистер болады. Біздің жағдайымызда қазақ тілінің орыс тіліне қарағанда қоғамда атқаратын қызметі аз, қолданыс аясы әлі де жетілдіруді қажет етеді. Демек, бұл қазақтардың көпшілік бөлігінің қостілді балуы-на әсер етіп отыр.Егер екі тілдің қоғамда атқаратын қызметі бірдей болса, онда оларда қостілділікке итермелейтін күш те тең болады. Сондықтан да Индияның кейбір жоғарыда аталған әдеби дәстүрі ертеден қалыптасқан, қоғамдық қызметі дамыған тілдері (талил, бенгал, маратхи т.б.) билингвизмде хинди тіліне тойтарыс беріп отыр.Осыдан көріп отырғанымыздай қостілділік жағдайында тілдік әсер бағыты тілдің қоғамда атқаратын қызметтік жүктемесінетікелей байланысты екен.Сонда тілдің қызметтік жүктемесі дегеннен не түсінеміз? Тілдің атқаратын қоғамдық қызметінің санын қалай анықтауға болады? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін тілдердің генологиялық және құрылымдық типологиясына қосымша тілдердің қызметтік типологиясын жасау қажет. Ғылымда бұл мәселе байынша нақтылы зерттеулер жасалып, бірнеше топтастырулар ұсынылды. Тілдердің осындай қызметтік типологиясын жасауда басшылыққа алатын не-гізгі принциптерге Ю.Д.Дешереев мынадай ұсыныстар жасайды:1.Тілдің атқаратын максималдық қоғамдық қызметінің теориялық тұрғыдан мүмкін болатын шегіне әлемдік деңгейде бір тіл арқылы адамдардың күллі өмір саласындағы қарым-қатынасын қамтамасыз ету жатады. Бірақ мұндай тіл жоқ. 1542.Тілдің атқаратын минималдыққоғамдық қызметінің теория-лық тұрғыдан мүмкін болатын шегіне екі әңгімелесушінің қарым-қатынасы жатады. Бірақ мұндай да тіл жоқ.3.Қоғамда атқаратын қызметі тұрғысынан әлемдегі барлық тіл-дер осы аталған екі шектің арасында, яғни максималды және ми-нималды қоғамдық қызмет атқарады.4.Әрбір тіл максималды және минималды сандағы қоғамдық қызмет атқару мүмкіндігіне ие. Тілдердің қоғамдық қызмет атқаруындағы бір-бірінен ерекшелігі олардың құрылымдық си-патында емес, қоғам өміріндегі рөліне, яғни оларға әсер ететін әлеуметтік факторларға байланысты.Егер тілдің атқаратын қызметтік жүктемесіне сол тіл қамтамасыз ететін қоғамдық өмірдің белгілі бір салаларын бірлік ретінде ала-тын болсақ (отбасылық қатынас, ауызекі шығармашылық, әдебиет, білім беру, ғылым т.б.), онда көп ұлтты мемлекеттегі, тіпті бүкіл әлемдегі тілдердің қызметтік типологиясынның үлгісін жасауға болады. No1 кестеге қараңыз