Әлеуметтік лингвистиканың танымдық аппараты

Жоғарыда баяндағанымыздай, әлеуметтік лингвистика-ның нені зерттейтіндігін біршама қарапайым мысалдар негізінде түсіндіруге талпындық. Енді оның өзіндік танымдық аппараты мен нақтылы зерттеу нысанасы жөнінде кеңірек түсінік берейік. 13Тіл білімінде әлеуметтік лингвистикалық бағыттың пайда бо-луынан бастап, бүгінге дейін ол түрліше атауға ие болып келді: бірде«тіл социологиясы»деп аталса, енді бірде«социологиялық лингвистика»,«лингвистикалық социология»және т.б. болып атал-ды. Бұл термин-атауларды кейбір ғалымдар әлеуметтік лингвисти-кадан бөліп қарастырады.Әлеуметтік лингвистика тілді қолданудағы әлеуметтік өз-герістерді зерттеумен шұғылданса, тілді сақтау, бір тілден екінші тілге ауысу, тілдік жоспарлау т.б. байланысты болатын әлеуметтік-үлгілік бағдарларды өз алдына ғылыми бағыт тіл социология-сы зерттейді дейді Д.Фишман. Әлеуметтік лингвистика бүтіннің бөлшегі ретінде тіл социологиясына жатады; тіл соиологиясы әлеуметтанушының көзқарасы тұрғысынан тіл мен қоғамның өзара қатынастарын зерттейтін әлеуметтік пән деп тұжырымдайды Р.Гроссе мен А.Нойберт.Қалай дегенмен тіл білімінің өзіндік бір бағыты болып табы-латын саланы атауда «әлеуметтік лингвистика»,қысқаша «со-циолингвистика»термині қазіргі заман ғылымында біршама жиі қолданылады. Оны алғаш рет 1952 жылы американдық зерттеуші Х.Каррипайдаланған болатын. Осы терминмен тіл білімінде тілді қоғамдық құбылыс ретінде қарастыратын бағыт аталды.Бүгінгі таңда тіл білімінде «әлеуметтік лингвистика» және «социолингвистика» деген екі термин синоним ретінде қатар қолданылады. Жоғарыда аталған өзге терминдер өте сирек, оның өзінде олар бір мазмұнда пайдаланылмайды. Ол термин-дердің көпшілігі әлеуметтік лингвистика тарихындағы бел-гілі бір кезеңдерге байланысты қолданылып жүр. Мысалы, 20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басында кеңес тіл білімін-де «Социологиялық лингвистика»термині қолданылса, 40-60-жыл-дарда «Тіл социологиясы» термині пайдаланылды. Сондай-ақ белгілі бір лингвистикалық мектептерде (мысалы, Француз социологиялық лингвистикасы) әртүрлі терминдермен аталды. Ал біздің қолданысымыздағы «әлеуметтік лингвистика»немесе «со-циолингвистика» термині кеңес тіл білімі арқылы 60-жылдардың аяғында қабылданған. 14Енді әлеуметтік лингвистиканың біршама танымал болған пәндік анықтамаларына талдау жасай отырып, оның зерттейтін нысанына тоқталайық.Көрнекті филолог О.С.Ахманова «Лингвистикалық термин-дер» атты сөздігінде «әлеуметтік лингвистика» немесе «социолин-гвистика» терминін екі мағынада түсіндіреді:1.Тіл мен қоғамдық өмір фактілері арасындағы себепті байла-ныстарды зерттейтін тіл білімінің саласы (орысшасы: Раздел язы-кознания, изучающий причинные связи между языком и фактами общественной жизни).2.Тілдің әлеуметтік саралануын, яғни оның түрлі әлеуметтік диалектілерін зерттейтін тіл білімінің саласы (орысшасы: Раздел языкознания, изучающий социальную дифференциацию языков, т.е. различные его социальные диалекты) [1]. Осында келтірілген соңғы анықтамаға қарасақ, мұнда әлеу-меттік диалектология сөз болған. Ал әлеуметтік диалектологияны әлеуметтік лингвистиканың бір бөлігі ретінде танушылық бар. Демек, мұндай жағдайда әлеуметтік диалектологиядан (кәсіби го-ворлар, кооперативтік жаргондар, арго т.б.) ғана емес, тілдердің әлеуметтік саралануының барлық түрлері қарастырылатын кең көлемді пәнді түсіну қажет. Ал алдыңғы анықтама әлеуметтік лингвистиканың тіл және қоғам атты басты проблемасын дұрыс көрсетеді. Бірақ онда тіл мен қоғамдық өмір фактілері арасындағы себепті байланыстың бағыттары ашып көрсетілмеген.Әлеуметтік лингвистиканың тағы бір анықтамасын 60-жыл-дардың соңында академик В.М.Жирмунский ұсынған болатын. Мұнда ол әлеуметтік лингвистика өзара тығыз байланысты екі проблеманы қарастырады:1) таптық қоғамның белгілі тарихи даму сатысындағы (сол та-рихи кезеңдегі қоғамдық ұжымда) тілдердің әлеуметтік сарала-нуын;2) тілдің әлеуметтік даму үдерісін, оның тарихын әлеуметтік құбылыс ретінде қарау деп тұжырымдай келе, әлеуметтік лингви-стика сипаттама және тарихи болып екіге бөлінеді дейді [2]. 15Тіл білімі бойынша оқу құралдары мен оқулықтардың, сондай-ақ әлеуметтік лингвистика бойынша арнаулы зерттеулердің авторы Б.Н.Головин әлеуметтік лингвистика пәні мен оның міндеттерін қарастыра отырып, оны кең және тар мағынада сипаттауға бола-ды дейді. Ол тілдің құрылымы мен оның қызмет етуін анықтай келе, тілдің әлеуметтік саралануы мәселесіне басты назар ау-дарды. Сөйтіп, тілдің әлеуметтік саралануының төмендегідей жағдайларын көрсетеді:1. Аумақ бойынша саралануы (бұл жергілікті, аумақтық диалектілердің болуынан көрінеді).2. Сөйлеу материалының түрі бойынша саралануы (бұл жалпы тілдің ауызша және жазбаша формаларынан көрінеді).3. Сөйлеу үдерісінің құрылымы бойынша саралануы (бұл тілде-гі диалогтік және монологтік варианттардан байқалады).4. Әлеуметтік ұжымның типі бойынша саралануы (бұл функ-ционалдық стилдерден көрінеді).5. Халықтың әлеуметтік тобы, жігі бойынша саралануы (бұл тілдегі кәсіптік, әлеуметтік варианттардан байқалады).6. Сөздік шығармалардың жанры мен типі бойынша саралануы.7. Сөздік шығармалардың авторлары бойынша саралануы (бұл тілдің варианттарының варианттарынан байқалады) [3].Б.Н.Головин әлеуметтік лингвистиканы кең мағынада қарас-тыра отырып, былай дейді: «…должна обьять всю систему» «пол-скосных» членении языка, всю систему его вариантов». Ал тар мағынада: «…прежде всего то членение функционирующеге языка, которое возникает под влиянием свойстевенных обществу раз-личных его социальных групп, — дейді [4,60.]. Автордың әлеуметтік лингвистиканы кең мағынада қарас-тыруында оның зерттеу нысанына мынадай сұрақтарға жауап бе-руді атап көрсетеді:1. «Чем отличаетсия функционирование языка (а можеть быть, и какие-то элементы его структуры), когда он принима-ется взрослыми, молодежью и детьми? Рабочими, крестьянами и представителями интелегенции? 162. Чем отличалось функционирование языка (и элементы его струкруры), когда он использовался в дореволюционный период русской истории дворянами,, купечеством , духовенством , кре-стьянами?3. Как влияет на структуру речи ситуация общения?» [3]. Б.Н.Головиннің әлеуметтік лингвистика пәнінің қарауына жата-тын проблемаларды кең және тар мағынада толықтыруында, алды-мен проблеманы сипаттама (синхрондық) түрде, оның ішінде екі не одан көп тілдің бір социумдағы қызмет етуі емес, бір ғана тілдің (халық тілі немесе этнотілдің) қызметімен ғана байланыстырып қарайтынын көруге болады. Сондай-ақ берген анықтамаларында кейбір мәселелер, айталық, тілдің шығуы мен дамуындағы өзара әлеуметтік бірлік, тілге әлеуметтік факторлардың әсерлі рөлі т.б. айтылмаған.Әлеуметтік лингвистиканың проблемалары туралы көптеген жылдар бойында зерттеп, еңбектер жазған белгілі тілші Ф.П.Филлин:«Язык – созданиеобщества, и в нем все обществен-но. Что же в таком случае нужно понимать под социолингвисти-кой? Пока что в этот термин вкладывается различное содержа-ние, границы которого очень неясны. По-видному, за ним нужно закрепить два значения: 1) изучение зависмости языка, его структуры от общества, иначе говаря, социольной обусловенности языковых явлений; 2) изучение общественных функций языка, его роли в обществе, воздействия на общество. Разумеется, оба эти значения тесно связаны друг с другом, составляют единый комплекс проблем», — деп тұжырымдайды [5]. Бұл келтірілген анықтамада әлеуметтік лингвистиканың ортақ проблемалары орынды айтылған. Олар:1. Тілдік құбылыстардың қоғамға тәуелділігі, яғни олардың әлеуметтік бірлігі.2. Тілдің қоғамдық қызметі.3. Тілдің қоғамға әсері.Тілдіңқоғамдық қызметін, яғни оның адамзат ұжымындағы рөлін әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан зерттеу тура- 17лы мәселені барлық авторлар бір ауыздан құптайды. Ал тілдің әлеуметтік шарттылығы жөнінде әртүрлі көзқараста. Тілдің құрылымы мен оның даму заңдарының жекелігін мойындаушы-лардың қарсылығына қарамастан, Ф.П.Филлин оны былай деп түсіндіреді:» Структура языка не безразлична для целей общения. Изменение общественных функций влечет за собой и изменение как отдельных элементов языковой структуры, так и постепенно структуры в целом… Внутренние закономерности развития язы-ка из потенции превращается в раельные изменения только в пре-делах его общественных функций и благодаря им» [5,154.]. Тіл табиғатының сыртқы және ішкі болмысының байланы-сы туралы айта келіп, академик Г.В.Степановбұл байланысты төмендегідей үлгіде өте ұтымды бейнелейді: тілдің сыртқы жүйесі ↔ тілдің ішкі жүйесі [6,154.]. Ал тілдің қоғамға әсер ету мәселесін Г.В.Степанов жеке қарастырып, былай деп тұжырымдайды: «Изучение воздействия языка на социум относятся к особой отрасли знании» [6, 154.]. Анықтай айтқанда Г.В. Степановтың пікірінше бұл семиотиканың бір бөлігі болып табылады.Тіл білімі бойынша еңбектердің, түрлі зерттеулердің авто-ры Р.А.Будагов тіл біліміндегі қазіргі бағыттарды талдай келе, әлеуметтік лингвистиканы барынша кең мазмұнда қарауға шақырады. «Соңғы уақытқа дейін»,- деп жазады ол «Адам және оның тілі» атты еңбегінде — әлеуметтік лингвистика тілдік қарым-қатынас, тілдік саралану мәселелерімен айналысты. Әлеуметтік лингвистиканың аясын кеңейту уақыты туды. Адамдардың бел-сенді көзқарасы лингвистер алдына тіл мен оның сөйлеушілері арасында болатын күнделікті өзара терең байланыс проблема-сын қойып отыр» [7,107.].Әлеуметтік лингвистиканың кең көлемдік зерттеу аясы тура-лы Ю.Д.Дешериев, Л.Б.Никольский, А.Д.Швейцер т.б. ғалымдар көптеген пікірлер білдіреді, дегенмен олар оның зерттеу нысана-сына әртүрлі проблемаларды айтады. Айталық, Ю.Д.Дешериевәлеуметтік лингвистиканың зерттеу нысанасына тілдердің қызмет етуі мен дамуындағы әлеуметтік бірлік заңдылықтарын атай келіп, 18былай деп жазады: «….основным предметом социальной лингви-стики является исследование социолизованных отношений, соот-несенных с социольными явлениями в жизни общества, обуслов-ленных функционированием, развитием и взаимодействием языков (преимущественно функциональной, социольной, профессиональ-ной дифференциации языка). …проявляющихся в языке в целом, а также на всех уровнях его внутренной структуры» [8,126.]. Л.Б.Никольский алдымен тілдік жағдаят проблемасына назар аударып, оған тілдер мен диалектілер қарым-қатынасы, сөйлеудің диалектіүстілік формаларының қалыптасуы, тілдің нормалану және ұлттық әдеби тілдің қалыптасуы туралы мәселелерді қамтып көрсетеді [9,32-63.].А.Д.Швейцер болса, Ю.Д.Дешериевтің анықтамасын негізге ала отырып, біріншіден, тіл мен қоғам арасындағы байланысқа екі жақты сипаттама беруді баса айтса, екіншіден, әлеуметтік лингвистикалық зерттеулер қарауына сөйлеу қарым-қатынасын-дағы тіл қолданушылыққа әлеуметтік факторлардың әсер етуін, сондай-ақ осы факторлардың тіл құрылымында бейнеленуіне тал-дау жасау қажеттігін көрсетеді. Тілге әсер ететін факторлардың ішінде тек объективті факторларды ғана емес, субъективті факторлардың да тіл тұтынушылардың әлеуметтік дағдысы мен әлеуметтік құндылықтарына әсер ететіндігін талдап береді [10,69.]. Әлеуметтік лингвистиканың зерттеу аясы, пәндік мазмұны ту-ралы мұнан да кеңірек талдамаларды шетелдік тілшілер зертте-улерінен, мысалы, Д.Хаймс, У.Брайт, Дж.Фишман, У.Лобов, Дж.Гамперц, С.Эрвин-Грипп, Э.Хауген, сондай-ақ Р.Т.Белл, Р.Берлинг, Д.Прайд, П.Трайджилл т.б. берген анықтамалардан көруге болады.Сонымен қорыта келгенде, әлеуметтік лингвистика немесе социолингвистика – тілдің әлеуметтік табиғатын, қоғамдық қызметін, қоғам өміріндегі рөлін және оның дамуына әсер ететін факторлар мен оларды реттеу тетіктерін т.б. кең көлемдік проблемаларды кешенді түрдезерттейтін ғылыми пән. 19Әлеуметтік лингвистика тіл білімі, әлеуметтану философия, әлеуметтік психология, заң ғылымы, салауаттану, демография, та-рих, статистика, экономика, информатика, маркетинг, география т.б. ғылымдар тоқайласқан жерінен орын алып, пәнаралық байла-ныста дамиды.Жалпы әлеуметтік лингвистиканы кейбір ғалымдар лингвис-тиканың бір саласы ретінде қарастырса, басым көпшілігі жеке ғылыми пән ретінде қарайды. Ол негізсіз емес, өйткені оның әдіснамасы мен әдістері дәстүрлі лингвистикадан бөлек, өзіндік ерекшелікке ие. Басқаша айтқанда, әлеуметтік линвистиканың зерттеу нысанасы тіл емес, «Тіл – қоғам» деп аталатын кешенді жүйе, яғни тіл мен қоғамның әлеуметтік құрылысының барлық түрлерінің өзара байланысы болып табылады.Әлеуметтік лингвистика өзінің ұғымдық аппаратында көр-сетілгендей, көптеген проблемаларын пәнаралық деңгейде қа-растырады. Мысалы, «Тіл және қоғам»проблемасы жалпы тіл білімі шеңберінде қарастырылса, әлеуметтік лингвистикалық талдаудың бастапқы түсінігі «тілдік ұжым» мәселесі әлеуметтану ғылымымен байланысты, ал оған қатысты тілдік белгілер тіл білімдік негізде анықталады.Әлеуметтік лингвистиканың зерттейтін проблемаларының біріне тілдің барлық құрылым деңгейлеріндегі әлеуметтік сара-ланулары жатады. Тілдің әлеуметтік саралануы көпқырлы бо-лып келеді. Ол әлеуметтік құрылымның түрлерімен байланысты стартификациялық саралануды да, әлеуметтік көп түрлілігімен бо-латын жағдаятты саралануды да қамтиды. Осы проблемаға тығыз байланысты болып келетін «тіл және ұлт» мәселесін зерттеуде әлеуметтік лингвистика қазіргі тіл білімінде қарастырылатын та-рихи, экономикалық және саяси жағдайларға байланысты пайда болған ұлттық тіл категориясына сүйенеді т.б