Мемлекеттік тіл: мәні мен қызметі

Мемлекеттік тіл — арадағы елу бір жылда 51 тіл жойылған екен.Осындай қатты күйзеліске түскен тілдердің бірі – қазақ тілі. Қазақ тілі бұрынғы Одақтағы өзге тілдер сияқты өзінің қызметін көптеген өмір салаларында қысқартты, өз сөйлеушілерінің екін-ші тіліне айналып, тұрмыстық-отбасылық қатынасқа дейін ысы-рылды. Оған тағы бір себеп бір сөзбен айтқанда Кеңес үкіметі мен Компартия жүргізген зорлап ұйымдастыру саясаты кезіндегі халықтың аштан қырылуы мен жөн-жосықсыз өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға жаппай қоныстандырылуы еді. Соның кесірінен қазақ тілі өз этникалық отанында көп ұлттылық жағдайға душар болды. Ұлтаралық қатынас құралы ретінде қазақтардың ықтиярынсыз икемделген орыс тілі өз өктемділігін жүргізді. Ақырында қазақ тілінің табиғи тілдік ортасы бұзылды. Қазақ жерінің солтүстігі мен орталығында, күллі қалаларында қазақтың азшылық болып қалуы желеу етіліп, ана тілі шет қақпай көрді. Мысалы, 1938 – 1985 жылдары аралығында қазақ мектептерінің саны 4391-ден 2400-ге дейін азайған, басқаша айтқанда елу жылға тола толмас уақытта 1901 мектеп жабылған екен [28, 181.]. Бұл қазақ халқының тілдік мүддесі тіпті де ескерілмегенін көрсетеді.Қазақ халқы есін жиып, 1986-1987 жылдардан бастап азаттық үшін күреске шықты, ол тілден басталды десе де болғандай. Орталықтан тегеурінді әкімшілдігіне төтеп беріп, ана тілін дамыту күн тәртібіне қойылды. Осыған орай қазақ халқы зиялылыларының талап етуі бойынша 1987 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министірлер Советінің «Қазақ тілін оқып – үйренуді жақсарту туралы» қаулысы қабылданды. Мұнан кейінгі жылдарда КСРО-ның ыдырауы мен бұрынғы Одаққа қараған республикалардың тәуелсіздік алуымен сол республикалардың негізгі тілдері мен мемлекеттік тіл болып жа-рияланды. Кейбір республикаларда өз тілдерімен қоса орыс тілін ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде қабылдады. Мысалы, Қазақстанның 1989 жылғы Тіл заңында: «Қазақ ССР-інде орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады.», -деп көрсетілсе, 178сол заңның екінші бабында: «Қазақ ССР-і орыс тілінің мемлекет-тік тілімен бірдей еркін қолданылуын қамтамасыз етеді», — деп жа-зылды. Бірақ қабылданған конституцияларда да, шыққан заңдарда да «мемлекеттік тіл» ұғымының түсініктемесі берілмеді. Айталық сол тұстағы, яғни 1989 жылы өз тілдері мен орыс тілін қатар мемлекет-тік тілдер ретінде жариялаған Прибалтика республикаларының, Тәжікстан, Украина, Белорусия, Қырғыз, Өзбек, Қазақ респуб-ликаларының тіл туралы заңдарынан мемлекеттік тілдің анық-тамасын табу қиын. Дегенмен, олардың әрқайсынан көмескі түрде болса да мемлекеттік тілдің қолданылатын кейбір өмір салаларының тізімін аңғаруға болады. Мысалы, Молдавия Конституциясының 70-бабына сәйкес қабылданған тіл заңында Молдавияда мемлекеттік тіл – молдаван тілі деп жазылғаннан кей-ін, оның түсініктемесі ретінде мынадай сипаттама берілген: «Госу-дарственный язык действует политической, экономической, соци-альной и культурной жизни и функционирует на основе латинской графики», – делінген. Ал Өзбекстанда өзбек тілін мемлекеттік тіл ретінде жариялаған заң бабында мемлекеттік тілдің өмір сүруі мен дамуындағы республиканың міндетін айырықша атап көрсетеді. Ол заң бабында Өзбек ССР-і өзбек тілінің республикадағы сая-си, әлеуметтік, эканомика және мәдени өмірде дамуы мен қызмет етуін қамтамасыз етеді деп жазылған. Мемлекеттік тіл туралы бұлардан сәл бөлектеу түсінікті Қырғыз заңы береді. Олардың тіл туралы заңында мынадай тұжырым жа-салады: «В качестве государственного языка киргизискии язык яв-ляется одним из символов государственного сувернитета Киргизи-ской ССР и функцонируест во всех сферах государственной и об-щественной деятельности, в области экономики, науки и техники, народного образования и культуры, общения граждан республи-ки». Ал қалған республикалардың заңдары осыларды қайталайды, енді біреулерінде мұндай сипаттамалар да кездеспейді. 1989 жылдың басында «КСРО халықтары тілдері туралы» заңның мәтінін даярлау мен талқылау басталды. Талқылау түрлі 179заң аспектілері бойынша, оның ішінде көпшілік бөлігінің ана тілі болып табылатын орыс тілінің заңдылық мәртебесі төңірегінде жүрді. Заң басынан бастап оның жасаушылардың ойлауымен және солардың көзқарастарына сәйкес сол уақыттағы іске асы-рылып отырған тіл саясатының органикалық компоненті ретін-де қарастырылды, оны тіпті аз мөлшерде де өзгертпеуді көздеді. Осы мақсатпен 1990 жылы 24 сәуірде қабылданған «КСРО халықтарының тілдері туралы» заңның 4-бабында орыс тілі КСРО аумағында ресми тіл болып жарияланды. Бұл заңда да «мемле-кеттік тіл» ұғымына ерекше мән бере қойған жоқ. Керісінше, ол «мемлекеттік тіл» терминіне тағы бір ұғымды – «ресми тіл» тер-минін ендіріп, шатастырушылық туғызды. Мұнда «ресми тіл» тер-минін «мемлекеттік тіл»терминінен бөлектеп көрсетіп, былай деп түсіндірді: «… очерчивает определенную сферу его применение как сред-ства офицальных отношений, процесса государственной деятель-ности и межнационального общения» [51, 19.]. Орыс тілінің осы ресми тіл болу мәртебесі кейінгі кезеңдерде де егемен мемлекеттердің заң құжаттарында әлі қолданыстан қалмай келеді. Бұл қазіргі таңда өз тілін мемлекеттік тіл ретінде жариялаған республикаларда көпшілік жағдайда «мемлекеттік тіл» және «ресми тіл» дегендердің бір мағынаны білдіретіндігі ескерілмейді, ара жігінің алшақтанып, бір-біріне қарсы қойылуына себепші болып отыр. Мысалы, Қазақстан Республикасының соңғы Конституциясының 7-бабында, Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңының 4-бабында: «Қазақстан Республикасының мемле-кеттік тілі — Қазақ тілі», — деп айқын да анық жазылған. Ал орыс тілі жөнінде: «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады (5-бап)»,- делінген. Осыған қарап, оны ресми тіл деп танысақ, бұл жөнсіз, әрі кереғарлық болады.Шындығында, қазақ тілінің мемлекеттік тіл екендігіне дау жоқ. Ал орыс тілінің Қазақстанда ресми тіл болуы екіталай. Өйткені Конституцияда, Тіл турлы заңда да қазақ тілінің мәртебесі сияқты 180орыс тілінің өзіндік мәртебесі көрсетілмеген (оның тек қолданылу аясы ғана анықталған). Демек, Қазақстанның ресми тілі – орыс тілі деп көрсетілмеген соң оны ресми тіл деп тану қалай болғанда да заңсыз әрекет. Егер байбына барсақ, ол Қазақстандағы көптеген этностардың біреуінің ғана тілі болып саналады.Жалпы әлемдегі тілдік процеске назар аударсақ, онда «мем-лекеттік тіл» және «ресми тіл» дегендер өзара синоним сөздер ретінде ұғындырылады. Әрине, «ресми тіл» терминінің «мемле-кеттік тіл» терминіне бөлектеніп қолданылатын сәттері де кезде-седі. Мұндайда ол бір мемлекеттен тысқары елдер, мемлекет-тер арасындағы келісілген тіл қызметінде қолданылуы мүмкін. Мәселен, Біріккен Ұлттар Ұйымының жұмыс тілі деген сияқты т.б. Бұл екі терминнің бір мемлекет аумағындағы қолдануына кел-сек, әлемдегі көптеген елдерде әлеуметтік маңызы зор салаларда қолдануы үшін заңдастырылған негізгі тілді көбінесе «ресми тіл» деген атаумен беру қалыптасқан. Мысалы, Энциклопедиялық заң сөздігінде оған мынадай анықтама беріледі: «Государственный язык. См. Официальный язык» (Қараңыз: 87-б.). Официальный язык – основной язык государства, используемой в законодатель-стве и официальном делопроизводстве, судопроизводстве, обуче-ние и т.д. (Қараңыз: 303-б.). Ал біздің елімізде қазақ тілінің Конституциядағы мем-лекеттік мәртебесіне байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігінде мынадай анықтама берілген: «Мемлекеттік тіл – тұрғылықты халықтың және Қазақстан Республикасы азаматтарының басым көшілігінің тілі» (Қараңыз: 67-б.). Дегенмен, мемлекеттік тілді мемлекеттікң негізі ресми тілі, тұрғылықты халықтың және басым көпшіліктің тілі деп анықтау жеткіліксіз. Өйткені мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған тілдің сол елдің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінде өзіндік орны мен рөлі болу қажет.Сондықтан оған белгілі ғылым Б.Хасанұлы: «Государственный язык – основной компонент соци-ально–коммуникативный системы определенного государства, вы-деленный в официальное положение в ранг государственного явля- 181ющийся обязательном к использованию всем населением на всей территории страны в различных сферах жизни»,- деп анықтама беріп толықтырады. Олай болса Қазақстан үкіметі мен Парламенті тәуелсіздік жағдайына екінші бір тілдің (орыс тілінің) мемлекеттік тіл қызметінде қолданылуын егемендік иесі Қазақстан халқының бірлігін бұзуға әрекет деп бағалап, Тіл туралы заңды, оны жүзеге асыру шараларын халықаралық нормаларға сәйкестендіруі қажет. Осы мәселе – Тіл заңы, мемлекеттік тіл мәселесі – 1997 жыл 5 желтоқсан аралығындағы Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) азшылық ұлттар ісі жөніндегі Жоғарғы Комиссары Макс Ван Дер Стульдің қатысуымен Ал-маты қаласында өткен «Басқаруды жергілікті деңгейлерінде этносаралық қатынастары үйлестіру» атты халықаралық семи-нарда арнайы қарастырды. Бұл жөнінде Е.Шәймерденұлының Қазақстан Республикасының «Тіл туралы заңның негізінде ұлттық саясатты үйлестіру» атты және Б.Хасановтың Қазақстан Респу-бликасы «Тіл туралы заңы және оның халықаралық нормаларға сәйкестілігі» атты баяндамалары тыңдалады. Оларда Тіл туралы заңның халықаралық нормаларға жалпы сәйкес келетінін, деген-мен, оның жасалу кезінде кейбір баптарында біртілділердің (орыс тілділердің) көңіліне қараушылық басым болғанындығы атап ай-тылды. Бұл мәселенің халықаралық нормаларға сай шешіле баста-уын көрсетеді.Мемлекеттік тіл – мемлекетпен байланысты туындаған саяси әрі әлеуметтік лингвистикалық категория. Қандайда бір тілдің мемлекеттік тіл ретінде танылуы, дамуы қоғамның, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық құрылымына, саяси күштерінің мүдделерінде, олардың ұстанған ішкі, сыртқы саясаттарына, халықтың әлеуметтік лингвистикалық бағыт-бағдарына байланы-сты болады. Демек, мемлекеттік тіл дегеніміз – елдің барлық аумағында және түрлі өмір салаларында қолданылуы баршаға міндетті болып табылатын, ресми жағдайы мемлекеттік дәрежеде белгіленген, белгілі бір мемлекеттің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінің негізгі компоненті. 182Көптеген елдерде ұлттық-тілдік мәселелер сол елге тән болып келетін, қалыптасып отырған тілдік жағдаятқа қарай шешіледі. Тіл саясатының мақсаты мен мазмұнына қарай әрбір мемлекет өзіндік тіл дамыту үлгісін таңдайды. Біздің елімізде қоныстанған этностар арасындағы төзімділік пен өзара құрметтің сақталуының негізі бір факторы мемлекеттің тіл саясаты болып табылады. Қазақтанның бүгінгі шындығында өмір сүріп, қызмет етіп отырған генетикалық және типологиялық ерекшеліктері бар тілдердің арасында (елімізде 130-дан астам этнос тұрады) қатар қызмет ететін екі үлкен тіл (қазақ және орыс тілдері) бар, бұл елдің көпэтносты тұрғындарының барлық қажеттілігін және тілдік, демографиялық және саяси жағдаят ерекшеліктерін есепке алатын тіл саясатын керек етеді. Қазақстандағы тіл саясатының барлық тұжырымы мемлекеттік тіл қашан да өзінің лайықты орнын алатын, тілдердің қатар қызмет етуін нақты анықтайтын мемлекеттің оңтайлы тілдік кеңістігін құру қиындығын көрсетеді. «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттегі жаңа саяси бағыт» атты халыққа Жолдауында Н.Ә.Назарбаев: «Тіл туралы жауапкершілігі жоғары саясатбіздің қоғамымызды одан әрі ұйыстыра түсетін басты фактор болуға тиіс», — деген болатын [52].Мемлекеттің қалыптасу жылдарында қабылданған Қазақстан Республикасындағы тіл саясатын реттеу мен қалыптастырудағы заңнамалық-құқықтық, нормативтік-құқықтық актілер тіл саясатының мақсатын, бағытын, міндеттері мен кезеңдерін анықтайды. Бұлар – Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы Қазақстан Республикасының заңы (11 шілде, 1997 ж.), Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы No 550 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында Тілдерді да-мыту мен қолданудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы және Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы No 110 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 183жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Ре-спубликасы Президентінің 1996 жылғы 4 қарашадағы No 3186 Өкімімен мақұлданған Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдамасы.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 20 қаңтар, 1998 жылғы қаулысымен бекітілген, барлық қазақ-стандықтардың мерекесіне айналған – Қазақстан халқы тілдерінің күні мерекесі қыркүйек айының үшінші жексенбісінде атап өтіледі. Этникалық тегіне қарамастан Қазақстан халқының теңдігін нығайтуға бағытталған бұл мерекенің өзіндік маңызы бар. «Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжырым-дамасында» мемлекеттің тіл саясатының мынадай мақсаттары анықталды: «Осы тұжырымдаманың мақсаты – өтпелі кезеңде тілдердің сақталу және қызмет ету саласындағы мемлекеттік саясат стратегиясын әзірлеу, мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін дамытуға жағдай туғызу жөніндегі мемлекет міндеттерін айқындау» [53, 1]. Тіл саясаты тұжырымдамасының негізгі міндеті Қазақстан Республикасының Конституциясына сай тілдік дамудың басым бағыттарын, тілдердің қызмет ету тетіктерін айқындау болды. Сондай-ақ тұжырымдама бойынша тіл «ұлттық мәдениеттің не-гізі» ретінде анықталса, Қазақстандағы тіл саясаты «жекелеген этностардың үйлесімді әрі тұрақты дамуына бағытталуы керек» делінді. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001–2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басым бағыттағы мін-деттері қазақ тілінің нормативтік-құқықтық дамуын қамтамасыз ету, терминологиялық және лингвистикалық базасын кеңейту, жетілдіріп жүйелеу болып табылатындығы анықталды. Аталған бағдарлама алдына қойған барлық міндеттерін орындады. Одан кейінгі елдің тіл саясаты стратегиясын орындауды Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекет-тік бағдарламасы қабылдады. Ол елдегі тілдік жоспарлауды жүзеге асыруға бағытталған. Бағдарламада мақсатты индикаторлар мен нәтиже көрсеткіш- 184тері, алға қойылған мақсатқа жету нәтижелерінің жолдары және әр кезеңде жүзеге асырылатын қажетті шаралар белгіленген. Мем-лекеттік бағдарламада қазақ тілін сапалы оқытудың мәселелері бойынша нақтылы ұсынымдар берілген және оны ғылыми не-гізде іске асырудың қажеттіліктері көрсетілген. Тіл дамытудың негізгі мәселелері анықталған және оларды шешудің жолдары көрсетілген. Бірінші мәселе – қоғамдық сұранысты қалыптастыру, екінші –тілдік қоғамдық орта жасау, үшінші – тілді оқытудың сапалылығын қамтамасыз ету.Қазір мемлекеттік бағдарламаның мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруға байланысты жоспарлы жұмыстар жүргізілуде: мемлекеттік бағдарламаны кезеңдік жоспар бойынша жүзеге асырудың шаралары жасалынды. Жоғарыда айтылғандарды негізге алсақ, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы тіл саясатының заңнамалық және нормативтік-құықтық базасы қалыптасқан және тіл дамыту саласындағы мақсат пен міндеттері айқындалған және оларды жүзеге асыруға бағытталған негізі бар деп айтуға толық негіз бар.Бұл зерттеу жұмысы мемлекеттік бағдарламаның негізгі көрсеткіші ретінде нәтижеге жету – мемлекеттік тілді оқытатын тіл орталықтарын аккредиттеу, сондай-ақ елдің аймақтық ерек-шеліктерін есепке ала отырып, тілді оқыту жағдайларына және тіл орталықтарының қызметін талдау арқылы тіл саясатын анықтау мақсатында жүргізілді.