ТІЛ ЖӘНЕ САЯСАТ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ

Тіл және саясат дегеніміз — басқарушы топтың ұтымдылығы үшін мажоритарлық тілдің ба-сым болуына немесе қалыптасқан тілдік жағдаятты сақтауға бағытталған бүркемелеушілік болып табылады. Мұның үлгісі ретінде АҚШ-ты айтуға болады. Олардың конституциясында ре-сми тіл өкілеттілігінің жоқтығы кездейсоқтықтан емес, саналы түрдегі акт, яғни ағылшын тілінің үстемділік жағдайы үшін әдейі жасалған. Тіпті мектептердегі оқу тілін таңдаудың өзі көптеген лин-гвистердің айтуы бойынша тілдік және мәдениеттік теңсіздікті заңдастыру құралы және миноритарлық тілді ығыстыру болып есептеледі.Кез келген тіл, мейлі оның сөйлеушілері санаулы ғана болсын, ұлттық құндылық және жалпы адамзат мәдениетінің маңызды бөлшегі болып табылады. Сондықтан қандай тіл болмасын ең болмағанда жазу өнері мен оқу тілі болуға, сондай-ақ тәрбие тілі ретінде мектепке дейінгі және бастауыш деңгейінде қолдануға құқы бар.Сонымен жоғарыда айтылғандай тіл саясаты түрлі мақсатқа бағытталуы мүмкін. Р.Филаипсон мен Т.Скутнабб-Кангас тіл саясатының көпшілікке танымал болған бағыттарын былайша топ-тап көрсетеді:1.Белгілі бір тілдің (тілдердің) ассимилияциялауына бағыт-талған саясат. Оның өзі: а) мажоритарлық тілдің пайдасы үшін миноритарлық тілге ашық түрде тыйым салу; ә) миноритарлық тілдің қоғамдық қызмет аясын тарылту мақсатындағы бүркемелі тыйым салу.2.Қалыптасып отырған тілдік жағдаятты сақтауға бағытталған саясат. Оның өзі: а) миноритарлық тілді ашық дискриминациялау; ә) миноритарлық тілді бүркемелі түрде дискриминациялау.3.Мажоритарлық тілді дамытуға бағытталған саясат. Оның өзі: а) мажоритарлық тілді ашық қолдау; ә) мажоритарлық тілді жасырын қолдау. Белгілі бір мемлекеттегі тіл саясаты кейде орталықтанған түрде жалпы мемлекет бойынша да, кейде аймақтық сипаттарда жүруі 163мүмкін. Сондай-ақ тіл саясатының белгілі бір өмір салаларын қамтитын түрлері де кездеседі. Айталық экономикадағы тіл сая-саты, тұрмыстық қамтамасыз ету саласындағы тіл саясаты, білім беру саласындағы тіл саясаты т.б..Тілдің аман сақталуы мен дамуының кепілі әсіресе үш түрлі са-лада міндетті түрде қолданылуынан көрінеді: 1) тұрмыста; 2) білім беруде; 3) саяси-қоғамдық өмірде (оның ішінде әкімшілік пен өндіріс саларында).Әсіресе алғашқы екеуінің орны айрықша. Өйткені егер тіл отбасындағы қарым-қатынастың құралы болмаса, ол тіл өлі тілге айналады. Егер тіл мектепке дейінгі мекемелерде немесе баста-уыш мектепке тәрбие тілі, оқу тілі ретінде қолданылмаса, ол тіл жұтаңдайды, дамымайды, соңында өлі тілге айналары сөзсіз.Сонымен жоғарыда айтылғандарды қорыта айтқанда, тіл сая-саты қандай да бір тілдік ортадағы тіл тұтынушылардың бағыт-бағдарын қалыптастыруға және өзгертуге бағытталған сол мем-лекетте өмір сүріп отырған халық тілдерін дамыту жөніндегі мемлекеттің саясатын көрсетеді. Қоғамдағы мемлекеттік тіл-ді, этникалық тілдерді дамытуға арналған заңнамалық актілер жиынтығы ұлттық саясаттың тілдік аспектілерін, тілдердің нор-малануы мен стандартталуы мен өзіндік дамумен байланысты мәселелерді қамтиды, проблемаларын қарастырады. Тіл саясаты белгілі бір аймақтағы этносаралық қатынастарды реттеуге немесе оны ушықтыруға да себебін тигізуі мүмкін. Ғалымдардың пікірін-ше, тіл саясатының басты мақсаты тілдердің мәдени құндылық факторы ретіндегі қызмет етуіне жағдай жасау, сол арқылы жалпыұлттық бірлікке сәйкестендіру болуы керек. Тіл саясатының тиімділігі мен нәтижелігі тіл тұтынушы субъек-тілер мен тіл саясаты объектілерінің қатынасын реттеуге қатысты болады. Тіл саясатының субьектісіне мемлекет, басқа да ресми органдар жатса, тіл саясатының обьектісіне тілдік топтардың өкілдері, жалпы тіл тұтынушылары жатады. 164Тіл саясаты тілдік топтар өкілдеріне қатысты жүргізіледі және тілдік жағдаятқа немесе тілдік проблемаға мемлекеттің көзқарасы ретінде көрінеді. Бұл өз кезегінде алдымен сол тіл саясатының ба-стау көзі болып та саналады. Ғалымдар тіл саясатының бірнеше түрлерін ажыратып көрсетеді. Қолданылатын шаралар мен құралдарға байланысты радикалды-этатикалық немесе либералдық тіл саясаты болып бөлінеді. Сондай-ақ тіл саясатының түріне ассимиляциялауды, мәдени плюрализмді және автономизмді жатқызады. Тілдік асси-миляциялау радикалды-этатикалық әдіспен жүргізіледі, яғни бел-гілі бір ұлтты мемлекеттен бөлектейді, үлкен тілдік топтар тілдік азшылық ұлыстарға басымдылық көрсетіп, тұншықтырады. Тіл саясатындағы автономизм мемлекеттің жүргізіп отырған тіл саясатына қарамастан өз кеңістігі ішінде белгілі бір диаспораның тілін дамытуды көздейді. Мәдени плюрализм сол мемлекет аумағындағы барлық ұлттар мен ұлт тілдерінің дамуына жәрдем береді, ол ынталы әрі төзімді түрде жүргізіледі.5.2 Тілдердің құқықтық (заңды) мәртебелері Адамзаттың барлық әлеуметтік-мәдени тарихы сияқты тілдердің де қарым-қатынастық иерархиясы басым көпішілінде арнайы ұйымдастырылмаған түрде (стихиялы) қалыптасқан. Ал тілдердің заңдылық рангілерін адамдар өздері береді. Сондықтан да бұл тілдердің субъектілік және жасанды мінездемесі болып та-былады. Алайда тілдердің әлеуметтік лингвистикалық типологи-ясында бұл белгі өте маңызды, тіл саясатының актісі ретінде өте қызық.1.Заңды термин-анықтамалар. Тілдердің өзара қатынасын заңды түрде реттейтін елдердің заңдарында тілдердің құқықтық мәртебелері бір, екі немесе үш терминмен анықталады. Алайда бұл терминдер жиынтығы оннан аса анықтамаларды қамтиды: мемлекеттік тіл, ресми тіл, ұлттық тіл (ағылшын тілінің national сөзі «ұлттық» дегеннен гөрі «жалпымемлекеттік» дегенге көбірек 165келеді), уақытша мемлекеттік тіл (Үндістан Конституциясындағы ағылшын тілінің мәртебесі), штаттың ресми тілі (Үндістанның 22 штатының 14 штаты үшін конституцияда бекітілген термин), одақтас (автономия) республика тілі, ұлттық округ тілі (бұрынғы КСРО мен одақтас республикалар конституциялары), ұлтаралық қатынас тілі, түпкілікті ұлт тілі, титулды ұлт тілі, азшылық ұлыстар тілі, көпшілік халықтың тілі, ұлыс тілі (бұрынғы Югаславия кон-ституциясында ұлт тілінен айыру үшін қолданылған), жергілікті тілдер т.б..Бұрынғы КСРО-ның 1989-1991 жж. қабылданған Тіл тура-лы заңдарында республикаға аты берілген халықтардың тілдері жаппай мемлекеттік тіл мәртебесін алды. Мұның алдында, 1978 жылғы одақтас республикалар конституцияларында мұндай мәртебені тек азербайжан, армян, грузин және абхаз тілдері иелен-ген болатын. КСРО-ның ыдырауы алдында ұлттық тілдерге мем-лекеттік мәртебе беру қозғалысын балтық жағалауындағы респу-бликалар бастады. Тіл туралы алғашқы заң Эстноияда (1989 жыл, қаңдар) қабылданды. Одан соң Литвада, Латвияда; 1989 жылдың қыркүйегінде Қазақстанда, қазанында Украинада, 1990 жылдың қаңтарында Белорусияда қабылданды. «КСРО-ның халықтары тілдері туралы» (1990 жылдың, сәуір айында қабылданған) заң бойынша орыс тілінің құқықтық мәртебесі КСРО-ның ресми тілі ретінде анықталды. 1991 жылдың қазанында орыс тілі Ресей Федерациясының мемлекеттік тілі мәртебесін алды.АҚШ-та федералдық деңгейде ағылшын тілінің мәртебесін анықтауға талай мәрте ұмтылыс жасалған. 1981 жылы АҚШ-тың Сенаты конституциялық тұрғыдан ағылшын тілін мемлекеттік тіл ретінде тану туралы заңды талқылады, бірақ федералдық деңгейде ол жоба өтпей қалған. Алайда қазіргі күні АҚШ-тың 12 штатында халықтық референдум бойынша ағылшын тілі сол штаттардың ре-сми тіл мәртебесіне ие.Ұлттық тіл, мемлекеттік немесе ресми тіл деген терминдердің нақтылы заңды мәні әр түрлі елде әр алуан болып келеді. Бұл кей-бір елдерде ресми немесе мемлекеттік тілдің біреу, ал шамамен 166айтқанда 20 елде екі, тіпті үшеу болуына байланысты. Айталық, Сингапур Республикасында төрт тілге (малай, қытай, тамиль және ағылшын) мемлекеттік мәртебе берілген.Бұл терминдердің ара жігі ажыратылып көрсетілетін мемле-кеттер де бар. Мысалы, Мавритания Исламдық Республикасында «ұлттық тіл» мәртебесі араб тіліне, ал «ресми тіл» мәртебесі фран-цуз тіліне берілген.2.Тілдердің дипломатиялық рангісі.Дипломатиялық хатта-ма бойынша халықаралық басқосулар мен конференциялардың барлық құжаттары, хаттамалары және қорытынды актілері сол басқосуға қатысқан барлық мемлекеттер тілдерінде берілуі тиіс. Өйткені бұлар дипломатиялық қатынастағы басқосудың ресми тіл-дері болып табылады.Ал оларға қарағанда жұмыс тілдерінің шеңбері біршама тар бо-лады. Бұл тілдерде мәмілелер жүргізіліп, баяндама немесе шешім жобалары жасалады.Егер халықаралық шарт екі немесе бірнеше тілдерде жасал-са, онда соның соңғы баптарында әрбір тілдегі мәтіндер бірдей заңдылық күші бар екендігі көрсетіледі, бәрі де түпнұсқа, бірдей мәнде саналады.Жоғарыда айтып өткеніміздей, БҰҰ-да ресми тіл мәртебелері оған мүше мемлекеттердің барлығының тілдеріне емес, тек алты тілге берілген. (1945 жылы БҰҰ-ның құрылу кезінде ондағы ре-сми тіл бесеу болды: ағылшын, испан, қытай, орыс, француз). Бұл тілдерде БҰҰ-ның Жарғысы жасалып, қол қойылды. Кейін, 1973 жылы алтыншы ресми тіл болып араб тілі енгізілді.3.Ұлттық-тілдік саясаттың деңгейлері. Қалыптасқан қызмет түріне қарай ұлттық-тілдік саясаттың өзіндік әрекет ету иерархиясы мен логикасы бар. Оның негізгі деңгейлері мынадай: 1) тілдік саясатты идеологиялық қамтамасыз етудің тұжы-рымдамасын жасау; 2) тілдердің қоғамдағы өзара қарым-қатынасын заңмен бекіту; 3) тілдердің өзара қарым-қатынасын әкімшілік бақылау және реттеу; 1674) тілдік нормаларды кодификациялау; 5) тілдік саясатты қаржы-экономикалық қамтамасыз ету.Сонымен тіл саясаты дегенімізді тіл қолдануды реттеуге бағытталған барлық саналы әрекеттер деп түсінген жөн.Екі, одан да көп тілдік жағдайында тіл саясаты қатар өмір сүріп отырған тілдердің қызметі мен қолданылу салаларын анықтаудан тұрады. Ал бір тілді қоғамдағы тіл саясатының нысаны жазудағы, грамматикадағы, лексика, стилистика, дыбыстаудағы норма болып табылады. Тілді нормаландыру ауызекі сөйлеу тілі емес, жазу тілі-не бағытталады.Саясат, оның ішінде тіл саясаты туралы айтқанда белгілі бір мақсатты жүзеге асыруға бағытталған саналы әрекетті көреміз. Тілге қатысты адамдардың қандай саналы әрекеті, мақсаты болуы мүмкін? Адамдар тілде нені өзгерткісі келеді? Әдетте қоғамның қажетіне қарай тіл өздігінен өзгермеуші ме еді? Егер тек өздігінен өзгеріп қана қоймай, адам арқылы өзгеруі қалай жүрмек? Адамдар тілге қалай саналы әсер ете алады, ол қаншалықты іске асады? Тіл саясатын кім жоспарлайды және кім жүргізеді? Көптеген елдерде тіл саясатының субьектісі әр алуан мемлекет-тік және мемлекеттік емес органдар мен институттар болып табы-лады. Оларды өмірдің үш саласы байланыстырады: 1) мектеп; 2) кітап, кітап бастыру (кейінгі баспасөз радио, кино, теледидар);3) қоғамның этникалық қарым-қатынасын реттеу мәселесі.Адамдардың саналы әрекетін қажет ететін тілдің негізгі үш түрлі саласы мыналар: 1) графика және орфография; 2) терминология; 3) тілдің нормативті-стилистикалық жүйесі.Тіл саясатын жүзеге асыратын субьектілер тізімі мынадай:1.Этносаралық қатынастар істері жөніндегі комитеттер (минис-трліктер, депортаменттер).2.Мектеп және арнаулы білім беру мекемелері (министрліктер, департаменттер). 1683.Масс-медия4.Ғылыми мекемелер5.Ана тілі жанашырларының ерікті ұйымдары (қоғамдар мен серіктестіктер т.б.).4.Ұлттық-тілдік идеологияның типтері. Ұлттық-тілдік саясат белгілі бір теориялық және идеологиялық негіздемелер-ге сүйенеді. Мемлекет, қоғамдық кластар мен жіктер, партиялар мен әр түрлі қозғалыстар ұлттық мәселе бойынша белгілі бір тұжырымдамаға, яғни өз түсініктерінде халық, ұлт, ұлыс деген-дер кімдер, халықпен (этноспен) тіл, дін, мәдениет, мемлекет қалай байланысқан; мәдениетте, саясатта, идеологияда этникалық және жалпыадамилық, ұлттық, дінге сенушілік қалай сипаттала-ды, халақтардың өзара қарым-қатынасындағы әділдік пен алға ұмтылушылықтың (прогресс) мәні не дегендерге сүйенеді.Гуманитарлық сараптамалық тұрғыдан ұлттық мәселе бойын-ша әлемдік қауымдастық белгілі бір басымдылықтар, бағыт-бағдарларға негізделген шарттар жасаған. Бұл шарттар БҰҰ құжаттарында анық көрсетілген. Айталық, «Адам құқығының баршаға ортақ декларациясы (1948) мен «Адам құқығы туралы Халықаралық биллге (1966) сәйкес этнос пен мемлекет құқығына қарағанда адам құқығы жоғары басымдылыққа ие. Этнос құқығы этносты құрайтын адамдар құқығы арқылы жүзеге асады, ал мемлекет этникалық белгілеріне қарамастан барлық азаматтар құқығын қамтамасыз етуі керек.5.Тілдердің қолданылуын заң арқылы реттеу. Тілдердің қоғамда қызмет етуін заңды реттеу, әдетте, этникалық қостілділік жағдаятына қажет. Ол тілдердің ресми мәртебелерін, қолданылу құқығы мен салаларын заңдылық тұрғыдан анықтайды.Көптілділік жағдайында заң тілдерге тең немесе тең емес мәртебе беруі мүмкін. Алайда мәртебедегі заңдылық теңдік не теңсіздік мемлекеттік саясат бағытының шынайылылығын көрсете алмайды.Көптеген елдерде тіл туралы заңдар жасалу дәрежесіне қарай әр түрлі болып келеді. Көп жағдайда заңдар тілдің ресми (мем- 169лекеттік) салалардағы қолданылуын реттеп, жеке өмірдегі тілді таңдауға, жұмыстағы бейресми қатынастарға араласпайды.Зайырлы мемлекеттерде тіл туралы заңдар діни бірлестіктер мен ұйымдарға тарамайды. Заңдар, әдетте сөз таңдау, сөз формасы, сөзді дыбыстау т.б. мәселелерді қозғамайды, бұл заңдардың неме-се билік органдарының міндеті емес, лингвистиканың тіл норма-ландыру аймағы, «ішкі» тілдік саясат, тіл мәдениетінің мәселесі.Көптеген елдердің тіл туралы заңдарында заңдылық тұрғыдан реттелетін обьектілер құрамы бір-біріне сәйкес келе бермейді. Бір-шама типті обьектілер мыналар: 1) тілдің ресми (заңдылық) мәртебесі; 2) тілдің қолданылуы мүмкін немесе міндетті болып табылатын әлеуметтік өмір салалары; 3) білім беру саласындағы социумның тіл қолдану ерекшелігі мен дәрежесі.Осыларды қорыта келгенде, бүгінгі қазақ тілінің жағдайына байланысты мыналарды айтуға болады:1.Қазақ тілінің қарым-қатынастық рангісі жан-жақты зертте-луі керек. Бұл – оның бүгінгі кезеңдегі хал-жағдайына әлеуметтік лингвистикалық сипаттама беру деген сөз.2.Қазақ тілінің заңдылық рангісін нақтылау керек. Бұл — оның мемлекеттік мәртебесін іс жүзіне асыру деген сөз.3.Қазақ тілінің жағдайын жақсарту бойынша нақтылы шаралар белігіленуі қажет. Бұл – адамдардың тілді саналы түрде дамыту мүмкіндігін іске қосу деген сөз.