Тілдің қызмет ету салалары туралы

Әлеуметтік лингвистиканың негізгі мәселелерінің бірін тілдің қоғамдық қызметін зерттеу құрайды. Тілдердің қоғамда қызмет ету ақуалының объективті көрсеткіштеріне мынадай әлеуметтік лингвистикалық белгілер жатады:1.Тілдердің қоғамдық қызмет көлемдері.2.Қызмет ету аясы.3.Тілдердің қолданылатын өмір салалары.Осыған орай Ю.Д.Дешериев тілдердің қызмет ету жағынан дамуын зерттеу – тілді зерттеудің ең жоғарғы деңгейі, өйткені бұл деңгей қоғамның материалдық және рухани өмірдегі барлық 77салаларының дамуымен ажырамас байланыста қарастыруға жағдай туғызады дей келе: «Судьба любого языка, его роль и назначении в жизни общества, перспиктивы его функционирования зависят от его общественных функций»,- деп атап көрсетеді [31,65-70.]. Тілдің қоғамдағы нақтылы қызмет ауқымы оны қолданылатын өмір салалары бойынша қарастырғанда анықталады. «Өмір са-ласы» ұғымы адамдардың өмірде өзара араласуындағы қарым-қатынасының белгілі бір тіл көмегімен жүзеге асырылатын нақты кеңістігі дегенді білдіреді [28,75.]. Тілдің қоғамдық өмірдің нақты бір саласында қолданылуы оның нақты қызметі де, ал оның қолданылатын орындары бойынша са-ралануы қоғамдық қызметі болып табылады. Олардың көпшілігі белгілі бір тұрақтылықты бола бермейді, керісінше, объективті өзгерімпаздыққа ие. Мұны бүгінгі өмір шындығымен дәлелдеуге болады. Айалық, шарушылықтың нарықтық түріне өту мынадай салалардың: банкілік қызмет, маркетинг, менеджмент т.б. дамуына түрткі болды. Бұл салалардың пайда болуы соларға сәйкес қатынас түрлерінің қарқынды дамуын туғызды. Демек, уақыт өткен сайын бүгінгі күнде зерттелді деп танылған өмір салаларының саны мен мазмұны не азаяды, не ұлғаяды. Ол қоғамның әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық дамуына байланысты. Сондықтан олардың толық санын көрсету қиын. Десек те социолингвист ғалымдар тарапынан тілдің қоғамдық қызмет аясын анықтауда әр саланың іштей кішігірім сала-салаға бөлінетіндігін ескере отырып, негізгі өмір салаларының санын көрсетіп жүр. Мысалы, Л.Б.Никольский тіл қолданылатын салаларды алтыға, В.А.Аврорин он екіге, Ә.Орысбаев он үш негізгі сала мен алпыс бес қосымша саланы атайды. Ал Қазақстандық белгілі социолингвист-ғалым Б.Хасанұлы қазақ тілінің Қазақстанда қоғамдық өмірдің он бес негізгі саласы мен елу жеті қосалқы саласында (подсфера), яғни жетпіс екі салада қолданылатынын көрсетсе, орыс тілінің он сегіз негізгі салада және алпыс жеті қосалқы салада, барлығы сексен бес өмір саласында пайдаланатынын атайды [28,177.]. Осыған дейін айтылғандарды жинақтай келсек, тілдің жеке 78адамның, сондай-ақ бүтіндей қоғамның өте кең көлемдегі қарым-қатынастық қажеттілігін өтейтіндігін көреміз. Адамның түрлі салаларындағы іс әрекетіне байланысты -өндірістегі, білімдегі, ғылымдағы, мәдениеттегі, саудадағы, тұрмыстағы т.б. – тілдің әртүрлі қолданылу салаларын саралап көрсетуге болады. Біз осы-ны мысал ретінде Алматы облысының тілдік ахалы негізінде мем-лекеттік тіл – қазақ тілінің кейбір өмір салаларындағы қолданыс аясы тұрғысынан қарастырып көрейік. Жалпы Алматы облысының аумағында қазақ кездеспейтін жер жоқ десек, соған сәйкес облыста қазақ тілі қолданылмайтын өмір саласы да жоқ. Бұған облыс көлемінде тіл дамыту барысында атқарылып жатқан жұмыстарды айтуға болады.Облыстағы тілдік жағдайға мониторинг пен талдау жүргізетін автоматтандырылған жүйесін қолдану арқылы облыстық және жергілікті атқарушы органдарындағы кіріс-шығыс құжаттарына ай сайын мониторинг жасалады. Соның нәтижесінде облыс бойынша мемлекеттік тілдің қолданылу көрсеткіші 97 пайызды құрап отыр.Облыстағы тілдік ахуалды үнемі назарда ұстау мақсатында зерделеу, тексеру, сауалнама жүргізу жұмыстары жоспарлы түрде жүргізіліп келеді. Жалпы облыста тіл мәселесі бойын-ша атқарар жұмыстардың ауқымы кең. Мемлекеттік тілді оқыту стандарттарын жетілдіруге, ономастика мәселесін біріздендіруге, көрнекі ақпаратты заң талаптарына сәйкестендіруге, сондай-ақ нәтижелердің тиімділігіне мониторинг жүргізу жүйесін енгізу-ге бағытталған жұмыстар ұйымдастырылуда. Мемлекеттік тіл мәселесімен айналысатын құрылымдар мамандарының жауап-кершілігі мен талаптары күшейтіліп, мемлекеттік тілді оқыту орталықтарының материалдық-техникалық базасын жақсарту, әдістемелік көмек көрсету жұмыстары жүзеге асырылуда.Мемлекеттік тіл – әлемдегі елдердің қай-қайсысында бол-масын қоғамдық-саяси салада алдымен қолданылатын тіл. Бұл біздің соңғы Конституциямызда (7-бап), Тіл туралы заңда анық көрсетілген: «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық 79қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі» (1 тарау, 4-бап). Зерттеу нысаны болып отырған Алматы облысындағы қоғамдық-саяси салада қазақ тілінің жағдайы қанағаттанарлық деңгейде. Алматы облысы – іс қағаздарын мемлекеттік тілге толық көшірген, ана тіліміздің қолданыс аясы ауқымды облыстардың бірі («Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы No550 Жарлығына толықтырулар енгізу туралы» 2006 жылғы 30 мамырдағы No127 Жарлығының 1-ші тармағының талап-тарын орындау мақсатында облыстың барлық жергілікті өкілетті және атқарушы органдары 2008 жылдан бастап мемлекеттік тіл-ге көшірілді). Айталық, облыс бойынша мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу көрсеткіштері мынаны көрсетеді: 2004 жылы облыстық басқару органдарында ісқағаздарының тек 16 пайыздайы ғана мемлекеттік тілде жазылса, бұл көрсеткіш 2005 жылы 44,5 пайыз, 2006 жылы 65,2 пайыз, 2007 жылы 81,2 пайыз, 2008 жылы 87,3 пайыз болды. Ал 2009 жылы бұл көрсеткіш 94,0 пайызға, 2010 жылы 97,0 пайызға және 2011 жылы 97,5 пайызға көтерілді. Мемлекеттік органдарда Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Қазақстан Республикасы заңының орындалуын бақылау мақсатында 13 аудан мен 2 қалада, 36 облыстық басқармада зерде-леу жұмыстары жүргізілді.Бүгінде облыс бойынша 7083 мемлекеттік қызметкер болса, оның 856-сы – өзге ұлт өкілі. Сол барлық мемлекеттік қызметкерлердің 80 пайызы ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргізе алатын деңгейде. Сонымен қатар тілдік жағдайға мониторинг пен талдау жүргізетін автоматтандырылған жүйені қолдану арқылы облыстық және жергілікті атқарушы органдардағы кіріс-шығыс құжаттарына ай сайын мониторинг жасалып тұрады. Нәтижесінде облыс бойын-ша ортақ көрсеткіш 97 пайызға жетті [32]. Облыста қоғамдық саяси өмір саласында әдеби тілдің жазбаша формасы кең түрде қолданылады. Ол жергілікті атқарушы орган- 80дар қаулыларында, түрлі актілер мен заңдарда, ережелерде, ресми және іскерлік хат, хабарларда т.б. қатынастарда кітаби ресми іс қағаздар стиль тармағында көрінеді. Мемлекеттік тіл – жоғарыда айтып өткендей, елдердің қоғамдық-саяси өмірінде алдымен қолданылатын тіл. Алайда Қазақстанда бұл салада алдымен орыс тіліне жүгіндік, әлі де солай. Бұл салада да біртіндеп, кезең-кезеңімен, жоспарлы түрде мемле-кеттік тілге көшу керек. Қазірдің өзінде осы жұмысты екі бағытта бастауға болар еді: бірі – қаулы, қарар, жарғы, ережелер, үндеу т.б. құжат түрлерін қазіргідей орысша дайындап, содан қазақшаға аударуды доғарып, бірден қазақ тілінде дайындау. Өйткені орыс-шадан аудару мемлекеттік тілдің беделін түсіріп қана қоймайды, ішкі заңдылығын да бұзуда. Ашығын айтайық, орысша білмейтін қазаққа түсініксіз құжаттар көбейіп барады. Екіншісі – қазақша жазылған хат, арыз, шағым, өтінішке (тіпті сөйленген сөзге де) тек қана қазақша жауап (машинка болмай, қолмен жазылса да) талап етуге дағдылану, орысша жауапты қабылдамау. Айта кету керек, Қазақстан үкіметінің 20-жылдары қазақ болыстары мен ауылдық кеңестеріне орысша түскен қаулы қарарларды қайтарып жіберу керектігі жөніндегі үкімет тәртібі ресми құжаттарда көрсетілген. Ағарту саласы – мектепке дейінгі мекемелерден бастап, жоғары оқу орындарына дейінгі өскелең ұрпақты тәрбиелеу мен оқытудың барлық сатыларын қамтитын, жүйеленген білімді, шеберлік пен дағдыны меңгерту нәтижелерін көрсететін процесс. Әлемдік тілдік тәжірибеде белгілі болғандай, тілдің қоғамдық өмір салаларында қызметінің ұлғаюы көбіне оның тәрбие, оқу тілі, оқу пәні болуымен байланысты. Қазақ тілі өмірдің әр алуан сала-сында 20-жылдардан бастап 30-жылдардың соңына дейін үздіксіз дамыды, ал 1938-жылдан бастап партия мен Кеңес үкіметі халық назарын ана тілінен аударып, бірден орыс тіліне қарай бағыттады. Бағыттап қана қойған жоқ, орыс тіліне керекті жағдайдың барлығы жасалды, ал қазақ тілі үшін мұндай сыңай танытпады. Мыса-лы, Б.Хасановтың мәліметі бойынша таза қазақ тіліндегі мек-теп 1938-жылғы 4391-ден 1986-жылғы 2535-ке түскен, басқаша 81айтқанда, қазақ тілінің жұмсалу аясы 1856 мектепке, яғни 42,3 процентке тарылған [28,169.]. Дегенмен, қазақ тілі тілдік реформа жылдарынан бастап, әсіресе тіл заңы жарияланған кезден бері, ағарту саласында қоғамдық қызметін кеңейтіп келеді. Ал біздің зерттеу нысаны болып отырған Алматы облысы бойынша биылғы оқу жылында барлығы 738 мек-теп болса, оның 20-ы орыс мектебі, 311-і аралас мектеп, ал қалған 395-і таза қазақ мектебі. Облыстағы мектепке дейінгі тәрбие беретін 164 балабақшаның 76-ы қазақ, 7-і орыс, 80-ні аралас бала-бақша. Сондай-ақ облыстағы барлық шағын бала-бақша орталығының саны 434 болса, соның 218-і қазақ тілінде, 12-і орыс тілінде және 204-і аралас, қазақ-орыс тілдерінде тәрбие-білім береді.Алдыңғы тарауда Алматы облысының этникалық құрамының өзгеруі туралы мәліметті баяндағанда О.Б. Алтынбекованың «Эт-ноязыковые процессы в Казахстане» атты монографиясындағы деректерге сілтеме жасаған едік, сол еңбекте мектеп, ондағы оқу тілін таңдауға байланыстытағы да өте құнды мәліметтер берілген. Ондағы мәліметтер аздап ескіргенімен, облыс жастарының оқу тілін таңдаудағы бағыт-бағдарын айқындауға көмегі бар (өкінішке орай мұндай жаңа мәліметтер біздің қолымызға түспеді). Мұнда автор 2004/05 оқу жылында Алматы облысындағы күндізгі жалпы білім беретін мектептерде 332,5 мың оқушы білім алғанын айта келіп, оның 62,5 пайызы оқу тілі ретінде қазақ тілін таңдағанын, 32,6 пайызы орыс тілін, 4,9 пайызы өзге этнос тілін таңдағанын мысалға келтіреді. Осы оқу жылында облыстағы 232,8 мың қазақ оқушысының 87,3 пайызы қазақ мектебінде, 12,7 пайы-зы орыс мектебінде және 124 оқушы (0,06%) өзге этникалық топ тілінде білім алған.Оқу тілін таңдауда мемлекеттік тілге басымдылық берген қырғыздар екен. Осы этностың 321 оқушысының 52,3 пайы-зы қазақ мектебінде, 45,8 пайызы орыс мектебінде, 6 оқушы өзге тілде оқыған. Тағы да осындай үлкен үлесті көрсеткендерге қарақалпақтар жатады. Олардың 43 оқушының 81,7 пайызы оқу тілі ретінде қазақ тілін таңдаса, 16,3 пайызы орыс тілін таңдаған. 82Білім беру саласында қазақ тілі басымдылық танытатын республиканың оңтүстік аймағының өзінде славян этностары өз балаларын қазақ мектебіне бере бермейді. Айталық, 2004/05 оқу жылында Алматы облысындағы күндізгі білім беру мекемесінде орыс оқушыларының саны 41,1 мың адам болса, соның түгелге дерлігі, яғни 99,0 пайызы өз ана тілінде, тек 1,0 пайызы (411 оқушы) ғана қазақ тілінде және 3 оқушы өзге этнос тілінде оқыған. Сол сияқты 829 украин оқушысының 98,6 пайызы орыс тілінде, 1,5 пайызы (12 оқушы) қазақ тілінде білім алған. 146 белорустың 97,3 пайызы орыс мектебінің, 2,7 пайызы қазақ мектебінің оқушысы болып табылады.Алматы облысындағы 33 мыңға жуық ұйғыр оқушысының 2004/05 оқу жылында 49,3 пайызы ұйғыр тілінде, 7,5 пайызы қазақ тілінде және 43,3 пайызы орыс тілінде білім алған.Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, Алматы облысындағы түрлі этностардың (барлығы – 105 этнос) жастары оқу тілі ретінде орыс тілін таңдағанын көруге болады. Айталық, 2 057 татардың басым бөлігі (90,1%) орыс мектебінде оқыса, 9,6 пайызы мемле-кеттік тілде және 6-уы өзге тілде білім алған. 6 257 түріктің 92,5 пайызы орыс мектебінде, 7,5 пайызы қазақ мектебінде, тек 2 оқушы ғана өзге тілде оқыған. Сондай-ақ 4 515 әзірбайжанның 95,9 пайызы орыс мектебінің оқушысы, 4,1 пайызы ғана қазақ мектебін таңдаған. 1 398 шешен оқу тілі ретінде орыс тілін 89,3 пайызы, 10,7 пайызы қазақ тілін таңдаған. Облыстағы күрд оқушысының осы оқу жылындағы саны – 3 134 адам болса, соның 95,6 пайызы орыс тілінде білім алған, 4,4 пайызы ғана қазақ тіліне ден қойған. 2 685 кәрістің және 1 932 немістің орыс мектебінде оқығаны 98,9 пайыз және 98,1 пайыз, 1,2 және 1,9 пайызы ғана оқу тілі ретінде қазақ тілін таңдаған. Өзбек оқушылардың саны – 454 адам, оның орыс тілін таңдағаны 78,2 пайыз. Ал қазақ тілін таңдағаны -18,1 пайыз. 328 гректің 79,9 пайызы орыс тілін таңдаса, 17,7 пайызы қазақ тілін таңдаған.Қазақстандық жастардың мектепте және жоғары оқу орнында қай тілге басымдылық беретіні туралы мәліметті ұлттық бірыңғай 83тестілеу (ҰБТ) және талапкерлерді кешенді тестілеуден өткізу (ТКТ) материалдарынан алуға болады. Жоғарыда көрсеткен О.Б.Алтынбекованың монографиясында бұл жөнінде нақты талда-улар берілген [33,170-175.].

Айталық, 2004 жылғы ҰБТ-ға қатысқан 18 885 мектеп бітірушінің 71,2 пайызы емтиханды қазақ тілінде, 28,8 пайызы орыс тілінде тапсырған. Осыған ұқсас жағдай 2003 жылғы және 2002 жылғы кешенді тестілеу кезінде де көрініс берген. Мысалы, 2003 жылы облыс бойынша кешенді тестілеуден өтуге тілек біл-дірген талапкерлер саны 20 472 адам болса, соның 76,2 пайызы тестілеуден қазақ тілінде, 23,8 пайызы орыс тілінде өткен. 2002 жылы кешенді тестілеуден өткен 17 088 талапкердің 74,3 пайызы жоғары оқу орнының қазақ бөліміне, 25,7 пайызы орыс бөліміне оқуға қабылданған.Кестедегі мәліметтерге қарап отырсақ, тек Текелі қаласында ғана мектеп бітірушілер мен талапкерлердің басым көпшілігі оқу тілі ретінде орыс тілін таңдап, емтиханды орыс тілінде тапсырған. Айталық, 2004 жылғы ҰБТ-ға Текелі қаласынан 226 мектеп бітіруші қатысса, соның 172-сі (76,1%) орыс тілін, 54-і (23,9%) қазақ тілін таңдаған. 2003 жылы осы қаладағы 153 талапкердің 70,6 пайызы кешенді тесті орыс тілінде, 29,4 пайызы қазақ тілінде тапсырған. Ал 2002 жылы кешенді тестілеуге қатысқан 90 адамның 83,3 пайы-зы жоғары оқу орнындағы оқу тілі ретінде орыс тілін, 16,7 пайызы қазақ тілін таңдаған. Алматы қаласымен шекаралас Қапшағай қаласы мен Талғар ау-данында оқу тілі ретінде орыс тілін таңдағандар саны қазақ тілін тағдағандарға жетер-жетпес шамада болып отыр. Ал облыстың қалған 15 ауданында және облыс орталығы Талдықорған қаласында қазақ тілінде оқитындар саны емтиханды орыс тілінде тапсырғандардан әлдеқайда асып түсетіндігін кестедегі сандардан байқауға болады.Тұрмыс пен отбасы саласына қатысты сөз болғанда, отбасы — қоғамның әлеуметтік құрылымының маңызды бірлік бөлшегі екендігін, соған сәйкес әлеуметтік қызметтер атқарылатындығын, қоғам өмірінің дамуында маңызды рөл атқаратынын айту ләзім. Қатынас саласы ретіндегі бұл қоғамның маңызды бөлігі қалалық және ауылдық отбасы; аралас некелі және бір этносты отбасы; ата- 85аналарының ана тілі бойынша; балалары меңгерген тілі бойынша; отбасы мүшелері арасындағы үйдегі қатынаста қолданылатын тіл не тілдерге (ата-аналарының балаларымен, балаларының өзара, балаларының ата-аналарымен, ата-аналарының өзара қатынасында қолданылатын тіл немесе тілдерге) көзқарасы тұрғысынан қалыптасқан отбасылар болады. Тілдің қызметтік жүктемесін анықтауда отбасы мүшелері қай тілде көркем және басқа да әдебиеттерді, газет, журналдарды оқуға, радио тыңдауға, теле-хабарларды көруге ықылас білдіретіндігі нақтылы көрсеткіш бола алады. Сонымен қатар осыған туыстары-мен, жақындарымен, көршілерімен және достарымен ауызша жаз-баша қатынастардағы тілді де қосуға әбден болады. Бұл тұрғыдан қарағанда, Алматы облысындағы қазақ отбасыларында қазақ тілінің дағдылы, жақсы қолданылатындығы байқалады. Бұған об-лыс тұрғындарының 67,7 пайызын қазақтар құрайтындығы да се-беп болса керек. Бұқаралық қарым-қатынас саласы хабар көздері мен оларды алушылардың арасындағы өзара хабар қозғалысының байланы-старынан тұратын жүйені көрсетеді. Бұқаралық қарым-қатынас саласының қосымша салаларына: мерзімді баспасөз (газет, жур-нал, брошюралар, кітапханалар т.б.) теледидар және радио хабар-лары, кинофильмдерді жалға беру, дыбыс жазу, грампластинкалар, магнитофондық таспалар шығарушылар жүйесі т.б. жатады. Бұл саладағы тілдердің қоғамдық қызмет етуіне, яғни қазақ, орыс және өзге де тілдердегі баспа өнімдерінің тақырыбы мен тиражына осы тілдердегі теле және радио бағдарламалары және олардағы сағат санына, қазақ тілінде берілетін түрлі жарнамалардың, кино өнімдерінің сапалығы, олардың аударылу мәселелері, жергілікті телестудиялардағы хабар өнімдерінің тілі мен олардың тартымдылығы, таралу жағдайлары жатады.Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011–2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында мемлекеттік тілді кеңінен қолдануды көпшілікке тарату бағытында төмендегідей мәселелерге ерекше көңіл бөлінген: 861.Масс-медиа құралдарындағы қазақтілді контенттің үлесін арттыру.2.Ақпараттық технологиялардағы мемлекеттік тілді пайдалану-ды сүйемелдейтін өнімнің үлесін көбейту. 3.Мемлекеттік тілді насихаттау жөніндегі креативті шешімдер орталығын құру.4.Мемлекеттік тілде сөйлеушілердің жағымды бейнесін наси-хаттау жөніндегі материалдардың БАҚ-тардағы санын көбейту.5.Мемлекеттік тілді көпшілікке тарату міндеттерін шешуге бағытталған әлеуметтік маңызды жобалардың саны арттыру.Алматы облыстық ішкі саясат басқармасының 2012 жылдың бірінші жартыжылдығындағы атқарған жұмыстары туралы ақпаратына назар салсақ, облыста 65 бұқаралық ақпарат құралдары қызмет көрсетеді. Оның 2 облыстық, 19 аудандық, қалалық, 39 тәуелсіз мерзімді басылымдар және 5 электронды БАҚ бар.Мемлекеттік тапсырысты орындаумен 2 облыстық газет, 1 облыстық телеарна және 19 аудандық, қалалық газеттер орындай-ды. Олар 30 тақырып бойынша мемлекеттік саясатты насихаттауды жүргізеді. Оның басым бағыттар «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасын, Елбасының дәстүрлі Жолдауын, Үкіметтің елде-гі экономикалық-әлеуметтік дамуы жөніндегі бағдарламаларын, жастар саясатын, үкіметтік емес, діни ұйымдардың жұмыстарына арналады [34]. Осы тұрғыдан қарар болсақ, қазақ тілінің Алматы облысындағы бұл саладағы қызмет етуі қанағаттанарлық деңгейде. Айталық 2011 жылы тіл тақырыбына арналған республикалық бұқаралық ақпарат құралдарында 3 мақала, облыстық, аудандық, қалалық газеттерде 387 мақала жарияланған. Ал «Жетісу» телеар-насында 50-ден аса бейнематериал беріліп, айына екі рет «Асыл сөз» телебайқауы жүргізілген [35]. Алматы облысының Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының бастығы Т.Қасымберкебаевтың http://www.egemen.kz сайтындағы «Басым бағыт» атты мақаласында «Көрнекілік мінсіз болсын», «Қазақша сөйлесейік!», «Аялдама аттары қазақ тілінде» акция-сы аясында Тіл басқармасы «Жетісу» арнасымен бірлескен рейд 87ұйымдастырып, бірнеше хабар берілгенін айтады. Сондай-ақ оры-стілді «Огни Алатау» облыстық газетінде айына екі рет «Қазақ тілін үйренейік» айдарымен сөздік-танымдық сабақ материалда-ры берілетінін және «Государственный язык», «Язык – душа на-рода» айдарымен тіл мәселесіне қатысты материалдар тұрақты түрде шығып тұратынын көрсетеді. Облыстық, аудандық газет бет-терінде «Тіл бұзарға тосқауыл», «Дұрысы қайсы, бұрысы қайсы?» рубрикалары ашылып, көрнекілікті ретке келтіру жұмыстары қолға алынғанын т.б. басқарманың басым бағыттағы шараларына жатқызады [36]. Қазақ тілінде телерадио таратудың үлесін ұлғайту мен мем-лекеттік тілдегі интернет-сайттарды дамыту жастардың қазақ тіліне деген көзқарасын жақсартып, отаншылдыққа бастайтыны сөзсіз. Осы бағытта басқарма тарапынан жастардың қазақ тілі-не деген сүйіспеншілігін арттыру және тіл шұрайын меңгеріп, оның құдіретін терең түсіне білуіне бастайтын шараларды ұйымдастырып қолға алғаны абзал болар еді. Ақпарат және үндеу саласы да қоғамның ілгерілемелі дамуының белгісі болып табылады. Оның ғылыми-техникалық процесті және адамның қоғамдағы аудио-визуалды әлеуметтенуі ретінде көп әсері бар. Жалпы ақпарат пен үндеу саласы – басқа салалармен салыстыра қарағанда жас сала, оны қамтамасыз ететін тілдерді зерттеу өте маңызды. Бұл салаға: түрлі мазмұндағы ха-барландырулар, үндеулер, маңдайшадағы жазулар, көріністі ақпарат құралдары, электронды мәтінді коммуникативтік жүйе (бейнеқондырғы және кабельді мәтіндер), сондай-ақ ақпарат таратудың өзге де түрлері жатады. Облыс аумағындағы көрнекі ақпараттарды жазып, орналастыру-да тілдік нормалардың сақталу жағдайын реттеу мақсатында облыс бойынша тіл басқармасы тарапынан рейдтер ұйымдастырылады. Қазіргі таңда облыс көлемінде мемлекеттік тіл туралы 79 билборд, 32 панно, 26 аспалы қондырғы, 123 стенд – барлығы 260 сыртқы көрнекі ақпарат құралы орнатылған [32]. Облыс әкімдігі жанынан жаңадан ашылатын әртүрлі нысандар- 88ды қабылдап алу жөнінде комиссиялар құрамына тіл мамандарын енгізу керек. Олар нысандардың, жарнамалардың мәтіндерінің қазақша дұрыс, сауатты жазылуын бақылайды. «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» ҚР Заңының 21-бап талаптарын халыққа түсіндіру, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, көрнекі ақпараттар мен жарнамаларды бірізден-діру, оларды заң талабына сәйкестендіру, тіл саясатын насихаттау мақсатында жергілікті «Жетісу» телеарнасы арқылы арнайы бей-нероликтер әзірленіп, көпшілік назарына ұсынылғаны жөн. Облыстық тілдерді дамыту басқармасының ұсынысымен облыстық, аудандық газеттерде «Тіл бұзарға – тосқауыл!» атты айдар ашып, онда Облыстың аудандары мен қалаларындағы, ауылдарындағы мекемелердің, сауда үйлерінің т.б. нысандардың маңдайша жазулары мен жарнамалары тіл заңнамаларына сәйкес келмейтін нысандардың суреттері тұрақты жарияланып отыруы керек.Қазақ тілінің қоғамдық қызметті дамыту мүмкіндігі мол, тек солардың көзін аша білу керек. Әсіресе, осы салада мемлекеттік тілдің қолданылуына барынша күш салу мен жағдай туғызу оны меңгерудің қажеттілігіне айналар еді.Ғылым саласы – бұл сыртқы дүние жайлы және адамның өзі турасындағы пайымдаулар мен білімнің жүйеленген теориялары түрінде көрінетін адам қызметінің бір саласы. Ол тіл арқылы ғана әлеуметтік институт ретінде танылады. Ғылым саласында қазақ тілінің қолданылуы әлі де болса жетім-сіз. Бұл саладағы ғылыми баспа өнімдерінің оннан бір бөлігіндейі ғана қазақ тілінде шығады, ал қалған оннан тоғызы орыс тілінде жарияланады [28, 191.]. Демек, қазақ тілін ғылым тіліне айнал-дыру үшін онда жазылатын ғылыми зерттеулердің санын ең бол-маса жартысына дейін жеткізу, әрбір институтта өз саласындағы ғылыми-техникалық терминдерді реттеп, жетілдіре түсу, салалық түсіндірме, терминологиялық сөздіктер шығару, көпшілік-қолды ғылыми еңбектер жазу, ақпарат құралдары арқылы ғылым жетістік-терін уағыздау, іс-қағаздарын қазақша жүргізу, қазақ жастарының 89ғылымға келуіне, магистратура, докторантурада оқуын ана тілінде жалғастыруына жағдай жасау, қазақ тілінің мәдени салада қазақ ұлтының басын біріктіретіндей қызмет атқаруына жағдай туғызу, қызметке конкурс бойынша қабылдағанда ұлтына қарамай, қазақ тілін білетіндігі үшін кез келген ұлт өкіліне артықшылық беру, қазақ тілін білетіндер үшін жоғары ақылы қызмет орындарын белгілеу сияқты ынталандыру жолдарын, сондай-ақ қазақ тілінде жарияланған үздік еңбектер үшін бәйге тағайындау керек.Қазақ тілін ғылым тіліне айналдыруда Б.Хасанов: «Дүние жүзіндегі кез келген мемлекеттің академиясы өзінің мемлекеттік тілінде жұмыс істейді. Бірсыпыра елде Академия құрамындағы Тіл институттарынан тыс өз алдына Тіл академиялары бар. …Несі бар, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық саласында қызмет етуін, әдеби тіл нормаларын қалыптастыру мәселесін ғылыми негізде жүйелеп беретін, оның іске асуын қадағалап отыратын, қадағалап қана қоймай, оған ұйытқы болатын Қазақ тілі академия-сын құрса, нұр үстіне – нұр. Ал мұндай академия құруға, шындап кіріссе, материалдық негіз де бар, кадр да жеткілікті» дейді [28, 192.]. Қоғамдық өмірдің басқа салалары. Қазақ тілінің қоғамдық қызметін дамыту мүмкіндігі мол, тек солардың көзін аша білу керек. Мысалы, тіл реформасына дейінгі кезде қазақ тілінің дін саласындағы қоғамдық қызметі тежеліп келді. Ал соңғы уақыттарда көптеген мұсылман қауымдастығының, діни мектептің пайда бо-луына, діни кітаптардың күрт көбеюіне т.б. нақты іс-шараларға байланысты, қазақ тілі дін саласында кеңінен қолданыла бастады. Айталық, бүгінгі күні облыс аумағында 607 діни бірлестік-тер мен олардың филиалдары жұмыс жүргізуде. Жергілікті атқарушы органдар, азаматтық қоғам институттарымен бірлесіп «Елімнің тарихы – болашақтың бағдары», «Ұлттық салтым – халықтық қалпым», «Отанға сүйіспеншілік – перзенттік парыз», «Тағдыры халықпен егіз ұл», «Этносаралық қарым-қатынас және халықтар достығы», Діндарлықтың абзалдығы – мінез-құлықтың жақсылығы», «Терроризм және экстремизм көріністерінің ал- 90дын алу», «Жастардың дінге көзқарасы», «Дәстүрлі діндер және радикалды секталардың айырмашылығы», Этносаралық қарым-қатынас және халықтар достығы» тақырыптарында жыл басынан 62 дөңгелек үстел отырыстары, семинарлар, кездесулер және т.б. шаралар ұйымдастырылған [34]. Мәдениет саласы бойынша бүгінгі күні Алматы облысын-да мемлекеттік жүйеге қатысты 232 мәдениет үйі мен клубтар, 261 кітапхана, 21 музей, 2 галерея, Б.Римова атындағы облыстық драма театры, Сүйінбай атындағы облыстық филармония, «Ала-тау әуендері», «Достық үйі», С.Сейфуллин атындағы облыстық әмбебап кітапхана, Облыстық халық шығармашылығы орталығы және Тарих-мәдени мұраны қорғау орталығы халыққа қызмет етеді.Қазақ тілінің мемлекеттік қызметін өз дәрежесінде атқарып, оның қоғамдық өмірдің барлық саласында жұмсалуы үшін қазіргі жағдайда тіл мамандары әлеуметтік лингвистикаға бетбұрыс жа-сап, мәселенің саяси мән-жайын жақсы меңгеріп алуы тиіс. Мем-лекет тілшілерді неше түрлі шовинистік көзқарастағы адамдардың шабуылынан, олардың ұлтшылдық айдар тағуынан қорғауы керек. Ол үшін қосымша заң қабылдануы қажет. Егер ұлт араздығын қоздырушыларға тыйым салатын заң шығарылмаса, Қазақстанда тіл мәселесі шешілмейді. Қазақ тілі – ресми түрде мемлекеттік қамқорлыққа алынған тіл. Тіл саясатының күре тамыры осылай деп соқса керек. Тіл заңының жүзеге асуы үшін оның ғылыми негізделген тетігін қадағалау керек. Бұл үшін арнаулы ғылыми жұмыс тобын ұйымдастырып, оған әрбір аудан, облыс және республика көлемінде жергілікті тілдік жағдайды нақты зерттеп, соның негізінде нақты ғылыми практикалық ұсыныстар жасауды талап ету қажет.