Биохимияның химиялық негіздері туралы
Органикалық химия —көміртегі және сутегінің түрлі қосылыстары мен олардын туындыларын зерттейтін ілім. Тірі организмдердің клеткалық жүйесі көміртегі қосылыстарынантүзілгендіктен, органикалықхимия пәні зерттейтін 22 1-ТАРАУ Клеткалардың ңурылымы мен биохимиясы дүниелердің бір бөлігі биомолекулалар болып табылады. Сонымен қатар, көптеген көміртекті қосылыстар бірде-бір организмде кездеспейді, органикалық химия үшін маңызы бар көптеген мәселелердің тірі организмдерге қатысы шамалы ғана. Біз органика химиясының тірі клеткалардың ішінде не болып жатқанын түсінуге қажетті бағыттарына ғана тоқталып өтуді жөн көрдік. Химия маманы зертханалық жағдайда тіршілік молекулаларын тудыра ала ма? 19 ғ. алғашқы жартысына дейін «тылсым күшке» деген сенім кең тарады. Аталған күш тірі жандардың барлығына тән бірегей күш деп саналды. Мұндай сенім тірі организмдерден табылған қосылыстарды зертханада жасап шығару мүмкін емес деген көзқарастың қалыптасуына септігін тигізді. 1828 ж. хи- мик ғалым Фридрих Вюлер бұл көзқарастың теріс екендігін тәжірибе жүзінде дәлелдеп берді. Вюлер табиғи минерал қойнауынан (яғни, жансыз табиғаттан) алынған аммоний цианатынан жануарлар зат алмасуының соңғы өнімі — несепнәрдің (немесе, баршаға мәлім мочевинаның) түзілу жолын көрсетті. ЫН4ОСК -> Н^СОҢНа Аммоний цианаты Несеп Кейіннен, тірі организмде кездесетін кез-келген қосылысты зертханалық жағдайда алуға болатындығы көрсетілді. Дегенмен, көп жағдайда синтездеу әдісінің көрсетілуі органикалық химия саласындағы ең тәжірибелі, білікті мамандардың арасында да пікірталас тудырды. Биомолекулалардың өзара әрекеттесуін органикалық химия әдістерінің көмегімен түсіндіруге болады. Органикалық химия табиғаттағы барлық қосылыстарды олардың құрамындағы белсенді химиялық топтардың түріне байланысты жіктейді. Молекулалардың реакцияға түсу қабілеті оларға тән белсенді топтардың қызметіне негізделген. Биомолекулалардың қызметі қандай? 1.1-кестеде биологиялық жағынан маңызды, біршама белсенді топтар келтірілген. Олардың көпшілігі оттегі мен азоттан тұратындығына назар аударыңыз. Азот және оттегі ең терісэлектрлі алементтер болып табылады. Соның салдарынан, құрамында мұндай элементтер бар белсенді топтардың көпшілігі қарама-қайшы өріс түзеді, топтардың кері өрістілік қасиеті олардың реакцияға түсуі барысында аса маңызды рөл атқарады. Органикалық химия ілімі үшін өте маңызды болып табылатын кейбір топтар кестеге кіргізілген жоқ, себебі ондай топтардан тұратын алкил хлориді ацил хлориді сияқты молекулалар биохимияда қолданылмайды. Сонымен қатар, бір жағынан фосфор қышқылының көміртекті туындылары органикалық химияның бастапқы курстарында келтірілген, ал фосфор қышқылының ангидридтері мен қүрделі эфир туындылары (1.2-сурет) биохимия үшін өмірлік маңызға ие.
Аденозинүшфосфат (АҮФ) — клетканың қуат көзі, ол фосфор қышқылы мен қос күрделі эфир және ангидридтік байланыстардан тұрады. Маңызды биомолекулалардың әрекеттесу қабілеті оларға тән белсенді топтардың қасиетіне байланысты. Белсенді топтардың қандай реакцияға түсе алатындығы, сол топтардан тұратын қосылыстарды қарастыру барысында талқыланады.