Прокариоттар мен эукариоттар туралы реферат қазақша

Барлық клеткаларДНҚ-дан турады. Клеткадағы ДНҚ-ның жалпы мөлшері ге- ном деп аталады. Әрбір организмдегі жеке белгілерді қызмет ететін ақуыздар немесе РНҚ үшін код ретінде сақтайтын тұқым қуалаушылық бірліктері ген- дер деп аталады. Ең алғаш пайда болған клеткалардың құрылысы қазіргі клеткалармен салыстырғанда өте қарапайым болған, ал олардың тіршілік үдерістерін са- наулы ғана құрылымдар жүзеге асырып отырған болса керек. Бүгінгі таңда тіршілік ететін түрлі организмдердің арасында прокариоттарды ежелгі клеткаларға ең ұқсас деп табуға болады. Прокариоттар ұғымының төркіні грек тілінен алынған (карион — «өзек, дән») және ол «ядроға дейін» деген мағынаны білдіреді. Прокариоттарға бактериялар мен цианбактериялары жатады (Циан- ды бактериялар алғаш көк-жасыл балдырлар деп аталған, жаңа атауына сәйкес, олар бактерияларғажақын болып табылады). Прокариоттар — бір клеткалы ор- ганизмдер, алайда олардың топтары колониялар түзіп, біріккен түрде өмір сүре алады. Колония тіршілігінің клеткалық қызметтерден шамалы ерекшелігі бар. Прокариоттар мен эукариоттар арасында қандай айырмашылықтар бар? Эукариот ұғымы «нағыз ядро» деген мағынаны білдіреді. Эукариоттар айтарлықтай күрделі организмдер, олар көпклеткалы немесе бір клеткалы да болуы мүмкін. Эукариоттың прокариоттан ең негізгі айырмашылығы оларда клетканың басқа құрылымдарынан мебрана арқылы бөлініп жататын және анық көрінетін ядроның болуы. Органикалық қазбаларды зерттеу нәтижелері бо- йынша, эукариоттар 1.5 млрд. (1.5 х 109) жыл бұрын, прокариоттардың дамуынан пайда болған. Ал жалпы алғанда, олар Жер шарында тіршілік пайда болған соң, шамамен 2 млрд. жыл өткеннен кейін туындады. Бір клеткалы эукариоттарға: ашытқы клеткалары мен Рагатесіит (биологияның бастауыш курстарында жиі талқыланатын организм) жатады. Барлық көпклеткалы организмдер (мы- салы, жануарлар мен өсімдіктер) эукариоттар болып табылады. Эукариоттар прокариоттарға қарағанда әлдеқайда күрделі және әдетте айтарлықтай үлкен болып келеді. Прокариот клеткасының диаметрі 1—3 цм (1 х 10 б-3 х Ю—6 м), ал эукариот клеткасының диаметрі 10-100 цм құрайды. Прокариоттар мен эу- кариоттар арасындағы айырмашылық тірі организмдерді жіктеудің негізін қалайтын көрсеткіш болып табылады. Оның рөлі өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы айырмашылықтардан да маңызды болып табылады. Прокариоттар мен эукариоттар арасындағы ең негізгі ерекш елік ретінде эукариоттарда органеллалардың, әсіресе ядроның болуын атауға болады. Органелла клетканың бір бөлігі болып табылады, оның өзіне тән қызметі бо- лады және ол клетка ішінде өз мембрана- сымен қорш алып жатады. П рокариоттар- да, керісінше, клетка құрылысы қарапайым және өзіндік жеке мембранасы бар органелла- лар болмайды. Алайда, прокариоттарда эука- риот клеткасы сияқты сыртқы ортадан бөліп тұратын клеткалы қ немесе плазмалық мем- брана болады. Яғни, прокариот клеткасында тек плазмалық мембрана бар. Прокариоттар мен эукариоттардың плазмалық мембранасы липидтік молекулалардан тұратын қос қабат түрінде болады, екі липидтік қабаттың ара- сында әртүрлі ақуыздар жатады. Органеллалардың өзіндік арнайы қызметі болады. Э укариотты к клеткада ядролы қ мембранадан тұратын ядро болады. Мито- хондрия (тыныс алу органеллалары ) және эндоплазмалық тор деп аталатын клетканың іш кі мебраналы қ жүйесі барлық эукариот клеткалары на тән. Эукариоттардағы қуат бөле жүретін тотығу реакциялары олардың митохондрияларында жүзеге асырылады. Прокариоттарда мұндай реакциялар плазмалық мембранада жүріп отырады. Рибосомалар (РН Қ және ақуыздардан тұраты н бөлш ектер) барлы қ тірі организм дердің ақуы з си н тездейтін орталығы, эукариоттарда олар эндоплазмалы қ тормен шекараласып жата- ды. Прокариоттардағы рибосомалар бос түрінде цитозольге шомып жатады. Цитоплазма мен цитозольдың арасында айырмаш ылык бар. Цитоплазма — клетканы ң ядродан тыс бөлігі болып табылады, ал цитозоль — клетканы ң мембранамен қоршалған органеллаларынан тыс жатқан сұйық бөлігі. Хлоро- пласттар — фотосинтез үдерісін жүзеге асыратын органеллалар. Олар өсімдік клеткалары мен балдырларда кездеседі. Фотосинтезге қабілетті прокариот- тарда фотосинтез реакциялары хроматофорлар деп аталатын қабаттарда жүріп отырады. Хроматофорлар плазмалық мембрананың жалғасы болып табылады.

Прокариоттардың ядросы анық көрінбегенімен, клетканың ДНҚ-ы ядролық аймақ деп аталатын жерге шоғырланады. Клетканың бұл аймағы клеткадағы барлық қызметтерді басқарып отырады, яғни эукариоттық ядро қызметінің дәрежесіне ие. Прокариоттардың ДНҚ-сы эукариоттық ДНҚ сияқты ақуыздармен арнайы құрылым түзе отырып ұзын тізбекке бірікпейді. Жалпы алғанда прокариоттарда бір ғана сақина тәрізді ДНҚ молекуласы болады. Бұл ДНҚ сақинасы прокариоттың геномы болып есептеледі және ол клеткалық мембранаға келіп бекиді. Прокариоттық клетка бөлінер алдында ДНҚ екі еселенеді де, екі ДНҚ сақинасы плазмалық мембранамен шекараласады. Содан соң клетка екіге бөлініп, туынды клетканың әрқайсысында ДНҚ молекуласының бір көшірмесі болады (1.12-сурет). Прокариот клеткаларының цитозолінде (ядролық аймақтан тыс клетканың сұйық бөлігі) рибосомалардың болуына байланысты онда дән тәрізді құрылымдар жиі көрінеді. Рибосомалар РНҚжәне ақуыздан тұратындықтан, оларды рибонуклеопротеин бөлшектері деп те атайды, барлық организмдерде ақуыздар осында синтезделеді. Прокариоттық цитозольдің көзге көрінерлік негізгі белгісі — онда рибосомалардың шашырап жатуы (эукариоттардағы мем- бранамен шектелген органеллалар прокариоттарда болмайды). Әрбір клетка қорш аған ортадан плазм алы қ мембрана арқылы бөлініп тұрады , п лазм алы қ немесе клетк алы қ мембрана ли п и д тік және ақуы з молекулаларының жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар, прокариот клеткасындағы плазмалық мембрананың сыртын клеткалық қабықша қоршап жатады. Оның табиғаты негізінен алғанда полисахаридті болып келеді, мұны эукариотты өсім дік клеткалары на ұқсас ерекш елік деуге болады. Прока- риотты және эукариотты клеткалық қабықшалардын химиялық табиғатында аздаған айырмаш ылықтар бар, бірақ олардың екеуіне тән ортақ белгі ретінде көмірсулардың полимерленуінен түзілген полисахаридтердің болатындығын атауға болады. Клеткалық қабықшаны берік қосылыстар құрайтындықтан, ол клетка үшін қорғаныстық қызмет атқарады.