Титрлеу сызбасы (қисық сызық) туралы
Қыш қылға негіз қосы лған жағдайда ерітіндінің рН мәні өзгереді. Негіздің қандай да бір мөлш ерін белгілі бір мөлшердегі қышқылға қосып отыру тәжірибесін титр- леу деп атауға болады. Реакцияның бағытын рН -метрдің комегімен бақылау ыңғайлы ж әне қатесіз ж үреді. Титрлеу барысын- да қышқылдың бейтарапталған нүктесі эквиваленттік нүкте деп аталады. Титрлеу барысында сірке қышқылына негіздің қосылып отыруын бейне экран- нан бақылайтын болсақ, қисық сызықтың бүгілу нүктесі рН мәні сірке қышқылының рК көрсеткішіне тең болған жағдайға сәйкес рН төмен- рН жоғары 2.13-СУРЕТ. Сірке ңышңылын тнтрлеу ңнсың сызығы. М аймен салы сты рғанда титрлеу ңисың сызығы рК а м аң ай ы н д а ж ататы ны н е с к е — ру керек. Басңаш а айтңанда, титрлеу айм ағы нда рН мәні өте а з мөлш ерде өзгеріске ушырайды 86 2-ТАРАУ Су: биохимиялың реакциялар үшін еріткіш келеді (2.13 сурет). Гендерсон-Хассельбах теңдеуін талқылау барысында айтылғандай, әлсіз қышқыл мен оның негізбен үйлескен концентрациялары- нан түратын қоспаның рН мәнір/Гкөрсеткішіне тең, яғни бұл жағдайда, сірке қышқылы мен ацетат ионының көрсеткішіне сәйкес болады. Қисык сызықтың бүгілу нүктесіндегі рН мәні 4.76-ға тең, ал 4.76 — сірке қышқылының рКа көрсеткіші болып табылады. Ерітіндідегі қышқылдың әрбір 1 моль мөлшеріне 0.5 моль негіз қосылған жағдайда қисық сызықта бүгілу нүктесі байқалады. Негізді әрі қарай қосатын болсақ рН мәні шамалы өзгереді. Қышқыл мен оған қосылған негіздің қатынасы 1 моль/ Імоль көрсеткішіне жеткенде, яғни қышқылдың әрбір 1 моль мөлшеріне 1 моль негіз сәйкес болған жағдайда, эквиваленттік нүкте пайда болады және сірке қышқылы толық түрде аце- тат ионына айналады (тараудың соңындағы 42 сұрақты қараңыз). Сонымен қатар, № ОН мөлшерін қышқылға бірте-бірте қосу барысында сірке қышқылы мен ацетат ионының қандай мөлшерлік қатынаста болатыны 2.13-суретте сызба түрінде көрсетілген. Сірке қышқылы мен ацетат ионының пайыздық көрсеткіштерін қосқан кезде 100% шығатынына назар аударыңыз. Титр- леу барысында ІЧаОН неғұрлым көбірек қосылған сайын, соғұрлым тезірек сірке қышқылы негізбен үйлескен күйге (ацетат ионына) айналады. Негіз бен қышқылдың пайыздық қатынасын осы жолмен бақылау арқылы титрлеуге алынған реакцияның маңызын түсінуге болады. 2.13-суретте берілген қисық сызық кез-келген бірпротонды әлсіз қышқылға тән болып табылады, алайда, қисық сызықтың бүгілу және эквиваленттік нүктелеріндегі рН мәнін тікелей анықтайтын рКа көрсеткіші әр қышқылдың өзіне тән болады.
2.6-кестеде кейбір қышқылдардың диссоциациялану константасының Ка мәндері және рКа сандық көрсеткіштері берілген. Кестедегі қышқылдар үш топқа бөлінген. Бірінші топқа жататын қышқылдар бірпротонды қышқылдар болып табылады, олар бір сутегі ионын бөледі және Ка мен рК мәні біреу бо- лады. Екінші топты екіпротондық қышқылдар құрайды. Олар екі сутегі ио- нын бөле алады және Ка мен рЛГшамалары екі көрсеткіштен тұрады. Үшінші топқа екіден көп протондардан тұратын қышқылдар жатады. Олардан бөлінетін сутегі иондарының саны екеуден көп. Мысалы, лимон қышқылы мен фосфор қышқылы көп протонды қышқылдар қатарына жатады. Олар- дан үш сутегі ионын бөлініп, үш Ка мен рКа мәні алынады. Келесі тарау- да қарастырылатын аминқышқылдар мен пептидтер екіпротонды және көп протонды қышқылдарға жатады, кейінірек олардың титрленуінен алынатын қисық сызық үлгілері көрсетіледі. Ал, мұнда қышқылдардың протондалған және протонсызданған күйдегі түрлерін, сондай ақ олардың негізбен түйіскен күйін тексеру жолы берілген. Бұл екі және көппротонды қышқылдармен жұмыс істегенде көмек болады. Ерітіндінің рН мәні қышқылдың рКа көрсеткішінен төмен болған жағдайда қышқылдың протондалған түрі басым болады (рН көрсеткіші бойынша оның мәні теріс логарифмнен тұратынын есте сақтаған жөн). Егер де ерітіндінің рН мәнірКа көрсеткішінен жоғары бол- са, онда ерітіндіде қышқылдың протонсыздалған (негізбен үйлескен) күйдегі түрі басым деген сөз. р Н < р Қ Н+ қосыл ыстың протондалған күйі, р Н > р ^ Н+ протонсызданд ырылған күйдегі қосылыс