Өрт қауіпі бойынша бастапқы әрекеттер

Өртке байланысты құқық бұзушылықтарды саралаудың, осындай оқиғалар туралы өтініштер мен хабарламаларды тексеруді жүргізудің, олар бойынша шұғыл тергеу әрекеттерін жүргізудің негізгі мәселелері баяндалды. Қарастырылған мәселелерге қатысты заңнамаларда, ІІМ және Қазақстан ТЖМ нормативтік құжаттарында болған өзгерістер ескерілді. Оқу құралын дайындау кезінде авторлардың өрттерді тергеуге, өрт туралы істер бойынша тәжірибелік және әдістемелік сараптама қызметіне қатысуының үлкен тәжірибесі қолданылды.

Өз қызметінің түрі бойынша өртке байланысты оқиғаларды тексерумен және тергеумен айналысатын анықтау органдары мен тергеу бөлімшелерінің қызметкерлеріне, сондай-ақ прокуратура қызметкерлері мен судьяларға олардың өртке байланысты іс материалдарын қарау кезінде арналған. Осы санаттағы істер бойынша мамандар мен сарапшылар ретінде тартылатын адамдарға пайдалы болуы мүмкін.

Өртпен байланысты оқиғалардың мән-жайларын анықтау өрт құбылысының өзіндік ерекшелігіне байланысты үлкен қиындықтарды тудырады. Өртті дамыту және сөндіру процесінде өрттің пайда болу және даму жағдайлары туралы тергеу ақпараты жоғалады немесе түрі өзгертіледі, оны тексеру міндеттерін шешу үшін табуға және пайдалануға болады. Басқа Оқиғалармен салыстырғанда өрттің маңызды ерекшелігі іздердің пайда болуына, олардың сақталуы мен қол жетімділігіне әрі қарай анықтау және зерттеу үшін өрттің дамуы мен сөндіру кезінде болып жатқан үдерістердің іздері басылады. Нәтижесінде көптеген ақпараттық іздер жойылуы мүмкін (отты күйдіру, қираған конструкциялардың астында көмілуі, сөндіруге берілген су ағынымен алып тасталуы, адамдардың кездейсоқ немесе қасақана іс-әрекеттері нәтижесінде өз орнынан алынып тасталуы және т.б.).

Алайда, мұндай іздердің қандай да бір себептер бойынша анықталмауы (білмеуі, тиісті техникалық құралдардың болмауы, оқиға болған жердің жағдайына табиғи факторлардың әсері, қасақана іс-әрекеттер және т.б.), олар бұрын болмаған дегенді білдірмейді.

Өрт болған жерді барынша толық, жан-жақты зерттеу және болған адамның материалдық іздерін жүйелендіріп жинау қажеттігі түсіндіріледі. Оларды орналастыра отырып, егер мұндай картина фрагменттерінің кейбір бөлігі объективті немесе субъективті себептер бойынша физикалық түрде болмаған жағдайда да болған өрттің іздік «суретін» алу үшін жиналған ақпаратқа жүйелі талдау жүргізуге болады. Жиналған бастапқы деректердің толықтығына, әдетте, тергеу тағдыры, өртпен байланысты оқиғалар үшін байланысты, бұл криминалистиканың жалпы жағдайы ерекше сипатқа ие.

Сондай-ақ, тергеудің бастапқы сатысында әрдайым анық емес, өрттің криминалдық табиғаты бар немесе жоқ екенін ескеру қажет. Өрт фактісі бойынша қылмыстық іс қозғалмаған жағдайда, өртке әкеп соққан әкімшілік құқық бұзушылық белгілері ашылуы мүмкін. Бұдан басқа, келтірілген зиян үшін жауапкершілікке байланысты мәселелер азаматтық немесе төрелік сот ісін жүргізу нормалары негізінде шешіледі. Сондықтан өрттің пайда болуы мен даму жағдайларын анықтауға аса мұқият қарау керек, содан кейін осы нәтижені ескере отырып, оқиғаның құқықтық біліктілігі туралы мәселелерді шешу керек. Жұмыстың бастапқы кезеңінде жиналған деректер Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарау кезінде, азаматтық немесе төрелік сот ісін жүргізу шеңберінде сот талқылауы кезінде одан әрі көмектеседі.

Өрт туралы істер бойынша тергеу және өзге де криминалистикалық маңызды ақпаратты жинау жөніндегі білікті жұмыс үшін жалпы криминалистикалық және инженерлік дайындық жеткіліксіз. Сондай-ақ, өрт іздерінің пайда болу механизмі туралы, оларды табу, тіркеу және зерттеу ерекшеліктері туралы, осындай ақпаратты жүйелі талдау принциптері туралы арнайы дайындық қажет.

Іс жүзінде өрт бойынша тексеруді жүзеге асыратын адамдардың реттілігі, іс-әрекеттерінің жүйелілігі, болған оқиға туралы олар анықтаған ақпарат көздерінің толық болмауы, іс бойынша дәлелдеуде осы ақпаратты ашу, тіркеу және пайдалану білмеу жағдайлары жиі кездеседі. Осыған байланысты қылмыстық сипаттағы өрттердің едәуір саны ашылмаған күйінде қалып отыр, ал қозғалған қылмыстық істер қылмыстың жасалғаны немесе жасалғаны, қылмыс құрамының жоқтығы және т. б. дәлелденбегені үшін тоқтатыла тұрады немесе тоқтатылады. Өрт туралы ақпаратты тексеру барысында нақты қандай іс-әрекеттердің нәтижесінде өрттің салдары пайда болғаны туралы болжамды (ықтимал) нақты деректер ғана болған кезде көптеген мысалдар келтіруге болады.

Алайда мұндай деректерді анықтау тексеру жұмысының нәтижелері бойынша негізді, заңды іс жүргізу шешімін шығаруға мүмкіндік беретін принцип болуға тиіс. Мұндай ақпараттың болмауы қылмыс фактісін жасыруға ықтимал ықпал етуі мүмкін.

Кітапта негізгі назар өрт туралы ақпарат түрлері мен көздерін жүйелендіруге және бастапқы кезеңде қажетті мәліметтерді жинау тәсілдеріне бөлінген: өрт туралы өтінішті немесе хабарламаны тексеру, шұғыл тергеу әрекеттерін жүргізу, іс бойынша өрт-техникалық сараптама жүргізу үшін материалдарды дайындау кезінде – болған өрттің толық көрінісін алу мен ашудың негізгі, неғұрлым тиімді құралы. Өрт-техникалық сараптама нәтижелері негізінде шешіледі және, әдетте, іс бойынша құқықтық мәселелер шешіледі: кінәлі және жәбірленуші, құқық бұзушылық тәсілі, заңнамамен қылмыстық жазаланушыларға жатқызылған өрттің ауыр зардаптарының туындау себебі анықталады.

Сондықтан мұндай кез келген оқиғаны зерделеу кезінде оның ғылыми-техникалық аспектілерін қарастырудан басқа құқықтық баға беру қажет. Өртпен байланысты оқиғаның мән-жайын анықтау осындай факт бойынша қылмыс немесе әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар-жоғын анықтау мақсатында жүргізіледі. Бастапқы кезеңде, әдетте, өрттің криминалдық шоғырын толығымен алып тастауға болмайтын болғандықтан, іс бойынша жұмыс қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленген нормаларға сәйкес әрдайым басталады.

1-бөлім. Өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу, егер бұл абайсызда адам денсаулығына ауыр зиян келтіруге әкеп соқса (80 мың рубльге дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның 6 айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не 3 жылға дейінгі бас бостандығын шектеуге, не 3 жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айырып немесе онсыз 3 жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға жазаланады).

2 бөлім. Абайсызда адам өліміне әкеп соққан дәл сол әрекет (3 жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып немесе онсыз 5 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады).

3 бөлім. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне әкеп соққан әрекет (3 жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып немесе онсыз 7 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады).

Ескерту.Ескерту. Ормандарды жою немесе бүлдіру.

1-бөлім. Ормандарды, сондай-ақ орман қорына кірмейтін екпелерді жою немесе зақымдау, отты немесе басқа да аса қауіпті көздерді абайсыз қолдану нәтижесінде (200 мың рубльге дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның 18 айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не 2 жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады).

2 бөлім. Ормандарды, сол сияқты орман қорына кірмейтін екпелерді өртеу жолымен, өзге де жалпы қауіпті тәсілмен не зиянды заттармен, қалдықтармен ластану салдарынан жою немесе бүлдіру, (100 мыңнан 300 мың рубльге дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның 1 жылдан 2 жылға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не 10 мыңнан 100 мың рубльге дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның 1 айдан 1 жылға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салына отырып немесе онсыз 7 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады).

Аталған құрамдардың әрқайсысына қылмыстың объективті және субъективті жақтарын, оның объектісі мен субъектісін сипаттайтын белгілі бір белгілер кешені сәйкес келеді[47-49].

Қолданыстағы Қылмыстық заңдармен бөтен мүлікті қасақана жою немесе өртеу арқылы зақымдау (2 Б.РФ ҚК 167) Қылмыстық кодекстің 21 тарауына жатқызылған – «меншікке қарсы қылмыстар». Қылмыстық құқық тұрғысынан өртеу-бұл адамдардың жарақаттануына немесе қаза табуына, мүліктің жойылуына немесе зақымдануына, шаруашылық, экологиялық және өзге де қылмыстық құқықпен қорғалатын жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне елеулі зиян келтіруге әкеп соққан немесе осындай зардаптарды келтірудің нақты қаупін тудырған арнайы ошақтан тыс бақылаусыз жануға әкеп соққан қасақана құқыққа қарсы әрекет.