Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі жағдайы туралы

Қазіргі жағдайда негізгі мақсаты-Қазақстан экономикасын жаңғырту құру болып табылады барынша үйлестірілген өнеркәсіптік кешен, қабілетті қажеттілігін қанағаттандыруға ішкі нарықты бәсекеге қабілетті өніммен тұрақты экспорттық әлеуетін ұлғайту есебінен, жоғары дәрежелі өңдеу өнімдерін. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін өте маңызды болып табылады ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, минералды-энергетикалық ресурстарды ұйымдастыруға ықпал жоғары технологиялық әдістерді барлық өнеркәсіп салаларында, жәрдемдесетін технологиялық кооперацияны дамыту және жоғары технологиялық өндіріс. Бізге дамыту қажет салалары электр энергетикасы, ауыр машина жасау және электротехника өндірісі, мұнай өңдеу, өзгертуге мүмкіндік береді құрылымдық сәйкессіздік ұлғаю жағына қарай өңдеуші сектор. Көшу Қазақстан Республикасы экономикасының инновациялық даму жолына тек негізінде жедел экономикалық дамуының барлық салаларын экономиканың нақты секторын және, ең алдымен, өңдеуші өнеркәсіп. Бұл ескеру маңызды, оның қазіргі жай-күйі анықтау үшін ең проблемалық орындарды және бұруға теріс үрдістер қалыптастыру селективную ғылыми-техникалық және инновациялық құрамдас бағдарланған іске асыруға негізді таңдалған басымдықтарды қамтамасыз ететін табысты игеру салыстырмалы тар өріс перспективалық технологиялық серпілісті [3].
Осыған байланысты біз талдау негізгі көрсеткіштерін сипаттайтын қазіргі жағдайы Қазақстанның өңдеуші өнеркәсібінің мәліметтері бойынша, Қазақстан Республикасы статистика Агенттігі үшін 2001-2012 жж., ол мүмкіндік береді анықтау орны мен рөлі осы сектордың дамуындағы өнеркәсіп және тұтастай алғанда ел экономикасының. Егер талдау жасап, даму үрдістері өңдеу өнеркәсібіндегі салыстырмалы көрсеткіштерде болса, онда біз келесі жағдайды көреміз. Талданып отырған кезеңде жалпы көлемінің үлес салмағы өнеркәсіп өнімінің ЖІӨ-дегі елдің салыстырмалы түрде тұрақты. Бұл ретте байқалады кәмелетке толмаған, оның өсімі 2008 жылы 28,3% — дан 32,2% — ға өсті. Біздің ойымызша, бұл кешенінен дағдарысқа қарсы шаралар бойынша ҚР Үкіметінің тұрақтандыру және шығу ел экономикасы әлемдік қаржы дағдарысының 2007 жылғы. Алайда, өңдеуші өнеркәсіптің үлесі ЖІӨ-нің 2001 2012 жылдың төмендеу тенденциясына ие. Оның үлес салмағы қысқарды 32,1% — дан 17,4% — ға өсті.
Тиісінше, нақты көлем индексі өңдеу өнеркәсібіндегі өндіріс төмендеді, 115% — ға 2001 жылы 101,2%. Егер бағаның өзгеруі өнеркәсіптік продакцию, онда, ең алдымен, нақты өсу бұл көрсеткіш 2012 жылы байқалады. Көрсетілгендей сурет 3, өзгерістер өнеркәсіп өнімінің физикалық көлем индексі өңдеу өнеркәсібі мен өнеркәсіп тұтастай алғанда айырмашылығы жоқ. Бұл талданып отырған кезеңде экономикалық өсу қарқыны бар жалпы төмендеу үрдісі болды, тиісінше, бар теріс факторлар әсер еткен. Анықтау осы мәселелерді міндеттерінің бірі болып табылады осы кезеңде ғылыми зерттеулер. Мысалы, әлемдік бағалардың өсуі, шикізаттың әлемдік тауар рыноктарында, тау-кен өндіру саласын жылдан жылға көлемі артып отыр, мұнай және газ өндіру, түрлі-түсті және қара металл. Тиісінше 2001-2012 жылғы өсімі үлесінің осы саланың өнеркәсіп 44,4% — дан 61,6% — ға өсті. Әрине, бұл алып келді тағы да үлкен құрылымдық сдвигу жағына шикізат секторы өнеркәсіп. Қазіргі жай-күйін талдау, Қазақстанның өңдеуші өнеркәсібіндегі ескеру қажет, оның многоукладность және тозуы негізгі капиталды жаңарту, оның едәуір көлемін талап етеді инвестициялар [1].
Деректері бойынша ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің инвестицияларды қаржыландырудың басым көздері, негізгі капиталға өнеркәсіп болып табылады инвесторлардың меншікті қаражаты -79,8% инвестициялардың жалпы көлемінен, 18,9% -заем қаражаты. Бұл ретте, 2001-2011 жылғы үлес салмағы өнеркәсіпке салынған инвестициялардың қысқарып, 58% — тен 30% дейін. Атап өту қажет, бұл өсім қарқыны өнеркәсіпке салынған инвестициялардың соңғы жылдың 10% — дан аспайды. Талдау көрсеткендей, 2011 жылы үлес салмағы негізгі капиталға салынған инвестициялар тау-кен өндіру өнеркәсібінің көлемі 56% — ды, өңдеуші өнеркәсіп — 30%, электр энергетикасы™ 13%. Айта кету керек, талданып отырған кезеңде-блкдается үлес салмағының төмендеуі кен өндіру 6,0% — ға, ал өңдеуші өнеркәсіпте ол сақталған 30% деңгейінде. Бұл ретте өсу қарқыны инвестицияларды тарту электрмен жабдықтау айтарлықтай өсу қарқынынан асып түсіп отырған өңдеуші өнеркәсіп, талданып отырған кезеңде олардың үлес салмағы 3 есеге дерлік өсті. Маңызды көрсеткіштерінің бірі әсер ететін өнеркәсіптік өнімнің көлемі, саны болып табылады негізгі персоналдың өнеркәсіп. Талдау нәтижелері көрсеткендей, 2001 жылы бұл көрсеткіш өнеркәсіп төмендеді 10,0% — ға, яғни 2001 жылы ол құрады 29,0% — ға, ал 2011 жылы-19,0%. Осындай үрдіс тән және қайта өңдеу өнеркәсібі үшін. Егер персонал саны 2001 жылы көрсеткіш 60%, 2011 жылы-ға төмендеді 52% — ға дейін. Ең көп саны қызметкерлердің үлесінде тау-кен өндіру саласы, оның үлесі артты-соңғы он жылда 21% — 27% дейін. Жоғарыда айтылғандай, өнеркәсіптік өндіріс көлемі өсуі мүмкін немесе ұлғайту есебінен қызметкерлер санының немесе арқасында еңбек өнімділігі әрбір жұмыс істейтін. ҚР үкіметі айтуынша, еңбек өнімділігін арттыру, әсіресе өңдеуші өнеркәсіптің аса маңызды шарты болып табылады жолындағы елдің қатарына кіру бойынша Қазақстанның әлемдегі 30 бәсекеге қабілетті елдердің және Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру. Атап айтқанда, 2000 жылы өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі 3,9 мың АҚШ долларын құрады, жұмыспен қамтылған, сондай-ақ 2005 жылы -11,5 мың АҚШ долларын, т. е. сәл қарағанда 3 есе артық. Мұндай міндет қойылса «индустриялық-инновациялық даму Стратегиясы Қазақстан республикасының 2015 жылға дейінгі» [2].

Алайда, осындай елеулі еңбек өнімділігінің өсуі болып табылады біркелкі емес салалық бөліністе және негізделген ықпалымен құрылыс және мұнай-газ секторы, Қазақстанның өндірістік күштер өңдеуші өнеркәсіп салаларының (құрылыс материалдары, мұнай-газ машина жасау, мұнай-химия және т. б.). Көрсетілгендей сурет 7, өнеркәсіптегі еңбек өнімділігі 2002-2011 жж артып, 8 есе, ал өңдеуші өнеркәсіпте — 6 есе. Салыстырмалы өсу заработной платы работников өңдеуші өнеркәсіпте болса, онда талданып отырған кезеңде бұл көрсеткіш 4,5 есеге өсіп. Сол уақытта өсу қарқыны құнын өндірілген өнімнің одоого жұмысшыға (еңбек өнімділігі) опережали жалақының өсу қарқыны. Озу коэффициентін өнеркәсібінде және өңдеу өнеркәсібінде талданып отырған кезеңде іс жүзінде өзгерген жоқ және он жыл бойы көрсеткіш-1,1, басқа болып табылады 2009 жылы коэффициент артта 0,9. Айта кету керек, оза өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсу қарқынымен салыстырғанда еңбекақы оң әсер етеді төмендету, өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін ұлғайту және өндірістің тиімділігін арттыру. Тиімділігін бағалау үшін кәсіпорындардың, өңдеуші өнеркәсіп пайдаланылады рентабельділік көрсеткіші. Бұл көрсеткіштің өсуі байланысты даму қарқынынан озық салаларды тиімді орналастыру, сала кәсіпорындарының үлес салмағын арттыру мамандандырылған өндіріс, заманауи әдістерін қолдану еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды игеру және жаңа техника мен технологияларды енгізу, еңбек өнімділігін арттыру және басқа да факторлар өндіру. Талдау көрсеткендей, 2000 жылы рентабельділік өндіріс көлемі 20% — ға, соның ішінде өңдеу өнеркәсібінде — 13,2% — ға, ал 2011 жылы рентабельділігі екі секторларын құрады 48,6% және 16,2% — ға өсті.
Осылайша, жүргізілген талдау қазіргі жай-күйін өңдеуші өнеркәсіптің мынадай қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Қарамастан өнеркәсіп өндірісі көлемінің өсуі өңдеуші өнеркәсіптің үлесі ЖІӨ-нің 2001 жылдан 2012 жылдары төмендеу үрдісіне ие. Оның үлес салмағы қысқарды 32,1% — дан 17,4% — ға өсті. Нақты көлем индексі өңдеу өнеркәсібіндегі өндіріс төмендеді 115%, 2001 жылы-101,2% в 2012 году. Үлес салмағы өңдеуші өнеркәсіптің жалпы құрылымында өнеркәсіп 2001-2012 төмендеді 46,2% — дан 31,7% — ға, немесе 14,5% — ға өсті. Негізгі капиталға инвестициялар өңдеу өнеркәсібінде орта есеппен алғанда талданып отырған кезеңде шамамен 30% — ға, ал кен өндіру өнеркәсібі — шамамен 60%, яғни, шамамен 2 есе көп. Кәсіпорындар саны өңдеуші өнеркәсіп қысқарды 26,7% — ға, ал персонал саны 8,0% — ға өсті. Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі 2002-2011 жж өсті 6 есе, ал жалақының өсуі қызметкерлер — 4,5 есе өсті. Талданып отырған кезеңде өңдеуші өнеркәсіп өсімі байқалады рентабельділік 13,2%, 2001 жылы-16,2% — ға өсті.