МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР МӘСЕЛЕСІ ТУРАЛЫ

Опубликовано автором

Ұлт бірлігінің тұғыры, Қазақстан Республикасының  «Тілдер туралы» Заңында «Тіл – ұлттың аса ұлы игілігі әрі оның өзіне тән ажырағысыз белгісі, ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы – тілдің дамуына, оның қоғамдық қызметінің кеңеюіне тығыз байланысты» екендігіне айрықша назар аударылған.

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған жолдауында айқындалған басым бағыттардың бірі — барлық қазақстандықтарды біріктірудің басты факторы ретінде мемлекеттік тілді жан-жақты дамытуға басты назар аударылған.

Кез келген өркениетті мемлекеттегі аса маңызды қоғамдық саланың бірі – медицина саласы. Себебі мемлекеттің басты байлығы саналатын халықтың денсаулығы – оның толыққанды ел екендігінің де басты көрсеткіші. Сондықтан да медицина саласы бойынша мемлекеттік тілдің атқарар рөлі де ерекше.

Тіл білімі ғылымының және кез келген ғылым саласының серпінді дамуында термин сөздер орасан зор маңызды рөл атқарады.

Адамзат жер бетіне келгелі халықаралық дәнекердің бірі аударма тәрізді. Бір елден екінші елге ой-сана ауысуға да осы аударма себепкер болады. Аударма – біздің ұлттық мәдениетіміздің үлкен арнасы, тіл тазалығы мен әдеби тіліміздің дамуына себепші болып келе жатқан қозғаушы күш.

Зиялы қауым өкілдері сонау Абай заманында-ақ аударманың атқарар қызметін жақсы пайымдаған. Пушкин, Лерментов, Крыловтар ХІХ ғасырдың өзінде-ақ сахара көшпенділерімен бауыр басып кеткен.  Қазіргі қазақ оқырманы тек орыс әдебиетінің ғана емес, бүкіл әлем әдебиетінің ең озық үлгілерін өз тілінде оқиды.

Қазақ тілінің сөздік құрамы өте бай, оған 67 мың сөз, 24,5 мың фразеологиялық тіркес – барлығы  91,5 мың лексикалық бірлік кірген бір ғана он томдық “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі” куә бола алады. Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына кіреді және ол, әсіресе, ноғай, қарақалпақ тілдеріне жақын болып табылады.

Қазіргі таңда аударма араласпайтын, аударма қатыспайтын ғылыми-техникалық прогрестің саласы кемде-кем. Ғылымның қай саласына назар аударсақ та, сол саланың қаншалықты деңгейге жетіп, қаншалықты дәрежеге көтерілгені терминологиялық жүйесінен көрініп тұрады. Ал тілдегі көптеген терминдердің туындауы, терминологиялық лексика халық тілінің негізінде жасалады. Терминдердің өзіндік жасалу жолдары, қалыптасу тарихы, термин жасамға қойылатын талаптар бар. Термин жасам жүйесі ғылым мен техниканың, білім, ғылым және медицина салаларының түрлі даму сатыларынан өтіп, күрделі кезеңдерді өткерді. Қандай да бір жаңалық, жаңа ұғым терминмен белгіленіп, терминологиялық жүйеде өз орнын тауып отырады. Алайда сан салада жасалып, қолданысқа еніп жатқан терминдік лексика, бүгінде, өкінішке орай көбінесе игерусіз, назардан тыс қалып, өз бетінше өмір сүреді. Осындай терминдер медицина саласында өте жиі кездеседі. Университетімізде, жалпы республика аумағында сала терминдерін жүйелеуге, олардың қолданысын бірегейлендіруге білім ордамыздағы Терминологиялық комиссия, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі жанынан құрылған Салалық терминологиялық комиссиясы (денсаулық сақтау саласы бойынша) денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, терминдерді біріздендіру, қызметкерлерге қазақ тілінде құжаттарды әзірлеуге консультациялық және әдістемелік көмек көрсету жөніндегі бастамаларды үнемі қолдап отырады.

Медициналық терминдерді жүйелеу жөніндегі жаңа талаптарды әзірлеу, терминдерді және атауларды қазақ тілінің жазу нормаларына сәйкес ретке келтіру жұмыстары бүгінгі таңдағы қажетті шаралар болып отыр. Терминологиялық қорды жаңа терминдермен жаңарту тілдік тарихи мұраны қайта жаңғыртуды, сондай-ақ терминтану мен терминография жөніндегі арнайы жұмыстарды жүргізуді талап етеді.

Терминдерді қолданысқа енгізудің ең ұтымды жолы – оны қолданысқа енгізу. Бір терминннің әр өңірде әртүрлі пайдаланылатыны бәрімізге аян. Салалық терминологиялық комиссиясы отырысында қарастырылған мына терминдерге назар аударайық. Мәселен,

№ Орыс тілінде 1 нұсқа 2 нұсқа
1. Лекарственная форма дәрілік қалып дәрілік түр
2. Мазь жақпа май,  жағылма жағар май
3. Процесс үрдіс процесс
4. Вспомогательные вещества көмекші заттар қосымша заттар
5. Биологическая доступность биологиялық жеткіліктілік биологиялық тиімділік
6. Истинный раствор шынайы ерітінді нағыз ерітінді
7. «Тест на растворение» «Ерігіштік тесті» «Еру тесті»
8. Суспензия жүзгін суспензия
9. Упаковка қатталуы орамдалуы
10. Запайка тұйықтау дәнекерлеу
11. Вытяжка сорынды сығынды
12. Всасывание сорылуы сіңірілуі
13. Измельчение ұсақтау ұнтақтау
14. Замачивание малшындыру  суландыру
15. Истирание езгілеу ысқылау
16. Настойка тұрынды тұндырма
17. Сироп сироп шырын
18. Исходные вещества алғашқы заттар бастапқы заттар
19. Настойка пустырника арыстан құйрық тұндырмасы сасықшөп тұндырмасы
20. Трава горицвета весеннего жанаргүл  шөбі көктемгі жалынгүл шөбі
21. Сыпучесть себілгіштік сусымалдық
22. Формование пішіндеу қалыптау
23. Трехвальцовая мазетерка Үш білікті жағылма ысқыш Үш білікті гомогенизатор
24. Фильтровальная бумага сүзгіш қағаз фильтр қағазы
25. Воронка сүзгіш, шұңғыма воронка
26. Бракераж ақаусыздандыру бракераж
27 Стерильный зарарсыздандырылған залалсыздандырылған

 

Сондай-ақ оқу үдерісінде жиі қолданылып жүрген кейбір сөздердің аудармасы қайта қарауды талап етеді: ассоциированный профессор — қауымдастық профессор; надлежащая аптечная практика-тиісті дәріханалық практика; товарно транспортная накладная-тауарлы транспорттық накладной; лечебно-профилактические учреждения-емдеу профилактикалық мекеме;  рецепты — рецепттер, рецептер; безрецептурный-рецепсіз, рецептсіз; декомпенсация – декомпенсация; пресинапсный-пресинапстық; преартериальный-преартериялық; обеззараживание – залалсыздандыру; перегородка —  қалқа; фибринолитический- фибринолиз дамытатын (фибринолитикалық); иммунокомпреметирующие — (это генетический дефект иммунитета)-?; флотирующий тромб (это кровяной сгусток)-қан ұйындысы; протеолитическая единица ПЕ — протеолиздік бірлік ПБ; противовоспалительные цитокины-қабыну үдерісіне ықпал ететін цитокиндер; преасматическое состояние – демікпе алдындағы жағдай; иистинная аплазия-шынайы аплазия (ағзаның толық дамып жетілмеуі); дереализация-қоршаған ортаны сезінудің бұзылуы; плод-шарана (кодексте берілген); коррелирует-өзара байланыстырады; пролекарство — ізашар дәрі; культура- өсірінді; посевной материал-себінді материал; оглушенность сознания- сананың көмескіленуі;  ангионевротическое- ангионевротикалық; подострый – жеделге жуық; угнетающий ЦНС-ОЖЖ бәсеңдететін (басатын?); массаж-массаж; портальная гипертензия-портальді гипертензия; натрийуретический-натрийуретикалық; диуретические препараты-диурездік препараттар;     ползучая эритема-жайылған эритема; сомато вегетативный синдром-сомато вегетативтік синдром; похмельный синдром- масаңдық табы синдромы; гипотензивно-гипореспонсивный синдром- гипотензивті-гипореспонсивті синдром; писчий спазм-жазу кезіндегі спазм; перемежающийся хромота – арагідік ақсаңдау; иммуноопосредованный-иммунитет арқылы.

Термин жасау ісі бүгін қарқын алғанымен, оның тамыры тереңде, өзге тілдің сөзін өз тіліне аудару сол тілдің лексикасын байытумен қатар, тілдік нормаларды да қайта зерделеуге мұрындық болады. Сөз сардары А.Байтұрсынов термин жасаудың талаптарын айқындап, осы талаптар сақталғанда ғана жаңа жасалған терминнің мәні ұғынықты әрі қолданыста түсінікті болатынына айрықша назар аударуды талап еткен.

Әрине, медицина саласы терминдерінің де пайда болуы тым әріде жатыр. Адамзат жаралғанда ауру- сырқау  бірге жаралған. Халық қашанда табиғатпен етене өмір сүріп, одан қуат алып, ауру-сырқауына шипа да таба білген. Біздің ата-бабаларымыз көне заманда латын, грек тілдерінсіз-ақ өздерінің бай да құнарлы тілінде айтпақ ойларын, сезгендері мен түйсінгендерін жатық жеткізе алған. Көзге көрінген, көңілмен түйсінген заттарына, құбылыстарына атау да бере білген. Қазақ тілі әсіресе медициналық терминдерге бай. Соларды жаңғыртып, жанжандырып, қолданысқа енгізу қазіргі ұрпақтың міндеті. Бұл шаруамен  тілтанушылар мен дәрігерлер тізе қоса отырып айналысса, жақсы нәтижеге қол жеткізуге болар еді.

Қазақ топырағындағы алғашқы емші-дәрігерлер бүгінгі таңда қолданылып жүрген терминдерге қолдану сипатына, түріне, құрамына қарай атау берген. Осы орайда  Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» атты еңбегіндегі кейбір терминдерге назар аударайық: сорбуын – хондроз; шорбуын – артроз; қорбуын – анкилоз; аңғарымдама – предварительный анамнез; қанықталығы – окончательный анамнез; жіктеме қанықталығы – anamnesis morbi; түптеме қанықталығы —  anamnesis vitae; әйгіленімдік – признак, симптом; нілнәр – сок лекарственных трав; сілімтір – жмых? (остаток после вытяжки, отвара и фильтрации); тыйғылар – останавливающие (Жөтел тыйғы – портивокашлевые); басқылар – утоляющие (боль); құстырғы – рвотные; терлеткі – потогонные; айдатқы – гоняющие; уыт жойғы – противоядие; жібіткі – разжижающие, смягчающие (қақырық жібіткі); ұйықтатқы – снотворные; жадыратқы – бодрящие; іш жүргізгі – слабительные; ем дарым – исцеление; дарымдық меңземе – лечебная доза; шипашақ – рецепт; қайнатымды нілнәр – отвар; сүзінді нілнәр – фильтрованный сок.

Термин жасам барысында терминдердің концептуалдық құрылымын анықтауда ұғым мен мазмұнға айырқша назар аударған жөн. Себебі терминнің концептуалды құрылымы дегеніміз – белгілі бір ұғымдық сала иелерінің коммуникативтік байланысын қамтамасыз ететін референциялардың инвариянтты жүйесі. Концептуалды құрылымды тіл жүйелері мен арнайы ұғымдар арасын байланыстыратын негізгі буын деп қарастыруға болады. Бұл арада тілмен тікелей байланыс мазмұнды аспект арқылы жүзеге асырылады.

 

(Ұсынылған барлық терминдер

Министрліктің салалық терминологиялық комиссиясы отырысында қарастырылды)

 

Алдонғарова Айжан Ануарбеккызы,

ҚР ДСжӘД Министрлігінің Мемлекеттік тілді дамыту басқармасының бас сарапшысы, министрліктің салалық терминологиялық комиссиясының

денсаулық сақтау саласы бойынша мүшесі

Төлеева Назым Әділбекқызы,

ҚР ДСжӘД Министрлігінің салалық терминологиялық комиссиясының

денсаулық сақтау саласы бойынша мүшесі,

С.Ж.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ

Терминологиялық комиссиясының бас сарапшысы